obraz4

30 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

wesoły, zabawny, bluźnierczy, komiczny lub niedorzeczny” (Rappaport, 1979, s. 177). (Zob. również MacAloon, 1984; Thmer, 1982a, 1982b-studia na temat poważnych funkcji frywolności rytualnej).

2.1.6 Zbiorowy społeczny

Według większości definicji, rytuał nie jest czymś, co - w sposób całkowicie zindywidualizowany- jednostki robią jedynie dla własnych celów. Rytuały można - rzecz jasna - wykonywać w tajemnicy, zawsze jednak istnieje w nich jakiś strukturalny element społeczny: język i inne systemy znakowe, tradycja, systemy moralne. Niektóre kobiety traktują swą codzienną rutynę zabiegów związanych z pielęgnacją twarzy i ciała jako rytuały upiększania. Dzieje się tak - w zakresie, w jakim trafne jest użycie tutaj owego słowa (zob. uwagi na temat podobieństwa rytuału i rutyny w 3.1) - ponieważ są to powtarzalne, mające zbiorowy charakter strukturalny działania, które urzeczywistniają kody kulturowe, nawet jeżeli wykonywane są indywidualnie i prywatnie. Nawet w koncepcji jednostkowego zachowania rytualnego Freuda (poddano ją krytycznej analizie w 4.2) określa się je jako przejaw patologii, której przyczyny tkwią w stosunkach społecznych. Rytuały są zwykle zorientowane na grupę, najczęściej wykonuje się je w sytuacjach społecznych. Jak zauważaj. Goody (1961, s. 146), „dwa znaczenia zjazdu - zgromadzenie i obyczaj - to nie przypadek”. Nie dość, że rytuały wykonuje się w sytuacjach społecznych i mają strukturę zjawisk społecznych, lecz również mają one znaczenia społeczne. Odnoszą się do stosunków i pozycji społecznej (Leach, 1968), służą wskazywaniu i inicjowaniu społecznie zorientowanych zamierzeń (Goffman, 1981,1967).

2.1.7 Wyraz stosunków społecznych

Rytuał „pociąga za sobą rodzaje zachowania, które wyrażają stosunki społeczne” (Gluckman, 1962, s. 22), Na formę działania rytualnego składają się symbole, których odniesienia dotyczą często stosunków społecznych, porządków i instytucji społeczeństwa, w którym rytuał jest wykonywany. Tak więc przykładowo lekkie skinienie głowy i spuszczenie wzroku, gesty wykonywane przez podwładnego przy uściśnię-ciu dłoni przełożonego - to rytualne uznanie relacji podwładny - przełożony. Podobnie szaty obowiązujące duchownych w hierarchii Kościoła katolickiego wskazują zarazem na pozycję w strukturach władzy w instytucji, jak i na bliskość wobec Boga. Rytuały i inne działania symboliczne, którymi społeczeństwa otaczają różnice płci, związki między ich przedstawicielami i rozmnażanie, ujmują zjawiska biologiczne jako kwestie dotyczące stosunków społecznych (Lutkehaus i Roscoe, 1995; K.E. Paige i J.M. Paige, 1981).

Całe pokolenia brytyjskich funkcjonalistów strukturalnych trwały przy aksjomacie, że rytuał wyraża stosunki społeczne, i używały tego i zekomego pewnika jako narzędzia metodologicznego. Zgodnie z tym poglądem, odczytując rytuał jakiegoś społeczeństwa, można sporządzić mapę jego struktury społecznej (zob. Radcliffe-Brown, 1952/1965; Bloch, 1989 - przeprowadza wnikliwą krytykę tej metody). Leach w swych późniejszych pracach (np. 1976) formułuje nowe uzasadnienie tej samej podstawowej myśli, która wywodzi się ze strukturalizmu lę/ykoznawczego i z francuskiej raczej niż brytyjskiej tradycji antropologicznej. Ta sama koncepcja, choć potraktowana raczej jako problem badawczy niż aksjomat, skłoniła Goffmana do podjęcia badań rytuałów interakcji, w których „podziały i hierarchie struktury społecznej /(►stały przedstawione w skali mikroekologicznej” (1976, s. 1, zob. również 1967, 1981). Burkę proponuje podobną strategię, wyjątkowo jasno wyłożoną w The Rhetońc ofReligion (1961/1970, zob. również 1966, 1973, 1989). Autor ten zauważa, że struktury języka, struktury znaczenia oraz struktury życia społecznego odpowiadają sobie nawzajem. Jego model języka jako działania symbolicznego zniósł zdroworozsądkowy podział na wspomniane porządki, czyniąc z ich zależności przekształcenia magiczne (por. Leach, 1976, s. 37-41 - na temat kondensacji rytuału).

Mowa jest użyciem języka: język nie jest znaczeniem, ponieważ gdy się nim posługujemy, zarówno wyrażamy, jak i tworzymy znaczenie. A zatem znaczenie poprzedza użycie języka, jak też następuje po nim. Znaczenie więc tworzy język i zarazem jest przez niego tworzone, podobnie język zarówno tworzy znaczenie, jak i jest przez nie tworzony. Mowa stanowi urzeczywistnienie języka i znaczenia, co oznacza umieszczenie obu w porządku społecznym; urzeczywistnienie języka i znaczenia, poprzez umieszczenie ich w porządku społecznym, wypełnienia miejsca w tym porządku, to znaczy ustanawia go. A zatem ład spoił T/.ny prowadzi do powstania języka i znaczenia, a zarazem wynika z języka i znaczenia. W tym systemie zależności jedna forma staje się zawsze inną, zaś ów sposób stawania się - rodzajem transformacji rytu-nlnej.

Nawet gdy brak owej urzeczywistniającej struktury, nie ma wątpliwości, iż istotną rolą rytuałów jest symboliczne wyrażanie ładu społecznego, w którym występują (por. Leach, 1968). Ów ład dotyczy za-lówno nieformalnych stosunków między uczestnikami, jak i całej struktury władzy instytucjonalnej.