obraz6

54 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej nia z władzą. Często służą celom ideologicznym, a to należy wówczas poddać analizie. Jednakże, nie jest dobrze, jeżeli nasze rozumienie rytuału i ideologii sprowadza się do łatwej krytyki, która zastępuje analizę demaskowaniem, pytania założeniami, wątpienie uprzedzeniem. Ład społeczny, który usiłujemy zrozumieć, ma charakter złożony; takie też muszą być nasze jego wyjaśnienia.

Najważniejsze jest to, że każdy ład społeczny musi posiadać środki symboliczne służące jego podtrzymaniu i adaptacji. Należą do nich mit i rytuał. Jeżeli chcemy krytykować rytuał, krytyka musi być rzeczowa, oparta na powszechnych wartościach i przekonaniach, a nie formali-styczna wynikająca wyłącznie z faktu, że jest to rytuał. W społeczeństwach złożonych rytuały i ich wykorzystanie oraz ich skutki są również złożone; takie też muszą być nasze analizy (Lincoln 1989). Nasza praca interpretacyjna to „hermeneutyka [która] musi łączyć postawę zaufania z postawą podejrzliwości” (Kohdk, 1966, s. xxxi).

Oprócz tych istotnych spraw warto ponadto zauważyć, że pogląd wprowadzający równanie rytuał = mit = ideologia = kłamstwo lub pomyłka zasadza się na założeniu, iż uczestnicy oraz obserwatorzy mitu i rytuału są wprowadzani w błąd. Niektórzy w pewnych okolicznościach z pewnością tak, jednak obserwacja empiryczna nie jest zasadą logiczną, na której buduje się teorię. Pozostawia nas to bowiem z pytaniem, dlaczego niektórzy ludzie nie zostają wprowadzeni w błąd, a co ważniejsze - dlaczego właśnie poprzez rytuał i mit ludzie doznają pełnych znaczenia doświadczeń.

Oto dwie dalsze kwestie. Po pierwsze - warto zauważyć, że zrównanie rytuału z kłamstwem lub pomyłką, podobnie jak i w przypadku innych skrytykowanych przeze mnie definicji, usuwa rytuał oraz ogranicza go do świata tego, co nierzeczywiste i podejrzane (zob. MacAlo-on, 1982, 1984a; Peters i Rothenbuhler, 1989; Rothenbuhler, 1988b). Po drugie, jak to zobaczymy poniżej, w ujęciu bardziej szczegółowym, taka definicja po prostu nie wystarcza do zrozumienia wszechobecno-ści rytuałów oraz różnorodności ich rezultatów.

przypisy

¹ Autor wykorzystuje tutaj dwojakie znaczenie słowa civil - cywilny i uprzejmy; znajduje tym samym również językowe uzasadnienie znaczenia rytuału uprzejmości dla powstania i trwania społeczeństwa obywatelskiego (civil society) [przyp. tłum.].

CZTERY TYLKO CZĘŚCIOWO TRAFNE KONCEPCJE

4.1 ETOLOGICZNA

I )la etologa, badacza zachowania zwierząt, rytuał pozostaje wyraźnym, uwzorowanym zachowaniem o funkcji sygnalizowania. Rytuały są pokazami, stanowią rezultat procesu ewolucyjnego rytualizacji, dzięki której zwyczajnie motywowane zachowanie zostaje sformalizowane lub ukierunkowane na „(a) pobudzenie lepszej i bardziej jednoznacznej funkcji sygnalizowania, zarówno w ramach konkretnych przypadków, jak i pomiędzy nimi, (b) skuteczniejsze stymulowanie lub uwalnianie skuteczniejszych wzorów działania u innych jednostek, (c) redukowanie szkód w ramach konkretnych przypadków oraz (d) tworzenie mechanizmów więzi seksualnych i społecznych” (Huxley, 1966a, s. 250; zob. również Eibl-Eibesfeldt, 1975; Etkin, 1967; Hinde, 1982; 1 luxley, 1966b; Lorenz, 1970-1971; W.J. Smith, 1977; Tinbergen, 1972-1973).

Istota podejścia etologów sprowadza się do zainteresowania zachowaniami posiadającymi funkcję komunikacyjną - zachowania takie nazywają oni rytualnymi - zaś proces, który do tego prowadzi, nazywają rytualizacją. Rozpoznajemy funkcję takiego zachowania, jak karmienie, oraz bodźce, które je powodują; jakie są jednak funkcje i przyczyny takich zachowań u mew, jak np. podrzucanie głowy lub odwracanie się (Tinbergen, 1972-1973, s. 44-46). Powszechnie wyjaśnia się, lak jak w definicji rytualizacji Huxleya, że są to zachowania o większym niż zwykle stopniu wyróżniania się i stereotypowości, a zatem mniejszej niż zwykle dwuznaczności sygnału. Zachowania takie ustalają się na poziomie gatunku i są wynikiem selekcji ewolucyjnej:

Kiedykolwiek pojawia się możliwość zrozumienia przypadkowego zachowania zwierzęcia przez inne zwierzę, pojawia się proces selekcji, który