obraz4

110 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

(Warto wszakże zauważyć, że - jak to wykazał Newcomb, 1978 - zwykłe metody nauk społecznych nie są dobrze przygotowane do badań znaczeń).

Gdyby grupa Gerbnera była zainteresowana całościowym ujęciem problemu badawczego, które pozwoliłoby umieścić telewizję oraz inne media w perspektywie antropologicznego podejścia w traktowaniu społeczeństw współczesnych, zajęłaby się również innymi zagadnieniami. Ich teoria to w większości zbiór przypuszczeń i ogólnikowych sformułowań, bez poparcia w materiale dowodowym lub argumentacji. Oderwane od empirii twierdzenia sprzyjają zniekształcaniu ich poglądu w omówieniach podejmowanych przez innych badaczy. Większość krytyków zaatakowała ich metody, interpretacje danych oraz dowody potwierdzające konkretne wnioski (np. Doob, MacDonald 1979; Hirsch 1980). Dokładniejsza znajomość literatury antropologicznej - co zostało tu wszak zaniedbane - sprzyjałaby wzmocnieniu poglądu, że instytucja telewizji jest zjawiskiem religijnym.

Również Goethals (1981, 1985) rozwija pogląd o religijnym charakterze oglądania telewizji, w innym jednak kontekście, zwracając przede wszystkim uwagę na podobieństwo między zawartością programów telewizyjnych a aspektami tradycji judeochrześcijańskiej. Książka stanowi przede wszystkim ilustrację - bez formułowania wniosków na poziomie teoretycznym czy empirycznym - jest to jednak ilustracja dobrze uzasadniona, pokazująca, że telewizja sięga po formy symboliczne, które mają swoje początki w tradycji religijnej.

Teza Goethalsa opiera się na trzech podstawach. Telewizja jest częścią rytuału oraz pokazuje rozmaite sprawy w sposób zrytualizowany; telewizja jest częścią procesu ikonicznej prezentacji i interpretacji; telewizja to również jedno z naszych głównych źródeł ikonoklazmu (bardziej bezkompromisowa postać zachowawczej i odnowicielskiej postawy religijnej, typowa - historycznie rzecz ujmując - dla kultur protestanckich, a obecnie ważna - na przykład - dla odrodzenia fundamentalizmu islamskiego). Rytuał pojawia się w przypadkach szczególnych; ikony widać głównie w sztukach teatralnych i niektórych wiadomościach, w najbardziej doskonałej postaci krystalizują się wszak w reklamie; ikonoklazm ujawnia się w wiadomościach, programach dokumentalnych i talk-show.

Telewizja ukazuje zarówno tradycyjne, jak i nowe rytuały, stwarzając swym widzom pewne poczucie obecności w przestrzeni rytualnej (por. Dayan, Katz 1992). Według Goethalsa, rytuał tradycyjny tworzy swój własny czas i przestrzeń, „przenosząc” wyznawcę poza codzienny ciąg zdarzeń i umożliwiając mu kontakt z transcendencją, świętością, sferą o znaczeniu ostatecznym. Różnica między tymi przypadkami nie jest równoznaczna z różnicą między byciem lub nie byciem w owej sferze, lecz między tymi, którzy wierzą, a tymi, którzy nie wierzą (por. Dayan, Katz, Kerns 1984). (Goethals wydaje się zaskoczony tym, że papież Jan Paweł II poważnie traktuje media i - korzystając z przekazu elektromagnetycznego - dokonuje aktu błogosławieństwa telewidzów). Według Goethalsa, transmisje telewizyjne wydarzeń politycznych przyswajają więcej owych form rytualnych, być może przekształcając - przynajmniej jak tego doświadczają widzowie - tę rzekomo świecką rzeczywistość w rzeczywistość religijną. Pogląd ten wymaga jednak dalszych badań.

W podsumowaniu ostatniego rozdziału Goethals (1981) zauważa, iż telewizja zarówno uwzniośla, jak i trywializuje, że wierni zarazem są (symbolicznie) i nie są (fizycznie) włączani w uczestnictwo w rytuale pokazywanym przez telewizję. Wprawdzie nie mokną, kiedy pada, otrzymują jednak błogosławieństwo, jeżeli tylko papież zechce im go udzielić.