obraz3

procesu podobnego do tych, jakim zawdzięczają swe istnienie Zeus Meilichios, Apollo Hyakinthos ¹³³ i wielu innych, zajął miejsce dawnego lokalnego bóstwa o wielu oczach, czyli wszystko-widzącego, którego kult przetrwał w postaci herosa ^1U, a w micie przetrwa on sam jako strażnik Io itd. To nawarstwianie się kultów, o czym świadczy w III w. p.n.e. wspomniany wyżej ołtarz Zeusa Panoptes, miało zapewne dużo dawniejszą antecedencję w xóanon Zeusa o trojgu oczach.

Co prawda wszystko widzenie takiego panoptes o wielu oczach, które są gwiazdami, wydaje się zgoła inne od wszystkowidzenia „Zeusa” o trojgu oczach ¹³⁵ czy Argosa o dwu twarzach i czworgu oczach (gdyż dwutwarzowość i w ogóle wielogłowość są raczej właściwością istot słonecznych, jak „Siwa” z Mohendżo-Daro czy fenicki El-Kronos (por. rozdz. IV, 1). Ale prawdopodobnie w pierwotnym bóstwie współdziałały oba aspekty, dzienny i nocny, i dopiero później uległy odmiennej polaryzacji w dwie formy pochodne — świetlistą, boga, którego można określić jako Zeusa, oraz ciemną — herosa i legendarnego strażnika Io, zabitego przez Hermesa.

Dwutwarzowość, trzygłowość, wielogłowość i wynikającą stąd wielo-okość przypisywano też różnym innym postaciom z mitologii i religii greckiej, z czego nie wynikało ich wszystkowidzenie^m. Czasami zwielokrotnienie jakichś części dała ma tylko .podkreślać monstrualność postaci tak pomyślanych i wyobrażonych^m, jak np. potwór o potrójnym torsie ludzkim i potrójnym ciele węża, widniejący na frontonie archaicznej świątyni Ateny na ateńskim Akropolu^l38, albo psy-potwory o dwóch, trzech albo więcej głowach — Cerber, Orthros, Skylla itp.¹³⁹, które w związku ze swoją funkcją strażników muszą patrzeć we wszystkich kierunkach jednocześnie: Cerber bowiem strzeże wejścia do piekieł, Orthros pilnuje Geriona itd. Co się tyczy samego Geriona o trzech głowach i trzech korpusach (Hez. Teog. 287), nie wykluczone, że chodzi tu o jakieś zdegradowane bóstwo (p. rozdz. XII, 1).

Bardzo stary posąg Hermesa Polygyios istniał w Trojzenie (Pauz., 2.31.10). Wiadomo, że Hermes bywał wyobrażany z dwiema, trzema, czterema głowami ¹⁴°. Jako „trzygłowy” czczony był w Nonacris w Arkadii^U1. W Atenach, na przedmieściu Kerameikos, znajdował się jego posąg o czterech głowach z napisem: „O, Hermesie czterogłowy, piękne dzieło Te-lesarchidesa, ty wszystko wiesz...” ¹⁴²

Wielogłowość Hermesa była więc pojmowana jako organ wszystkowidzenia. Ale było to wszystkowidzenie sui generis, wyspecjalizowane, można by niemal powiedzieć: zlokalizowane. Trudno byłoby doprawdy nie i ni wiązać dwóch, trzech czy czterech głów Hermesa z pewnym specyficznym typem pomnika, zwanym hermai, w kształcie czworokątnych słupów¹⁴*, często ityfallicznych¹⁴⁴, zakończonych dwiema, trzema czy czte-u-ina twarzami zwróconymi w różnych bądź przeciwnych kierunkach. Owa herma, która nie zawsze przedstawia Hermesa¹⁴⁵, jest rozwinięciem her-niaionu^U6, stosu kamieni z kamieniem fałlicznym na szczycie, jakie umieszczano zazwyczaj na grobach, przed drzwiami domów, w punktach i-runicznych albo w ogóle wzdłuż dróg¹⁴⁷. Hermes hył w istocie opiekunem dróg i przewodnikiem wędrowców¹⁴⁸; jako taki nazywany był Hódios albo F.nódios^14S. Hórmaia wskazywały wędrowcom drogę, a zarazem broniły ich przed upiorami i złymi duchami; hermy o rozmaitych głowach czy twarzach roztaczały swą czujność na wszystkie strony. To wszystkowidzenie, rzec można, apotropeiczne, nie jest doprawdy typowym wszystko-widzeniem, którego przedmiotem są uczynki ludzkie (Wstęp).

Odpowiednikiem hermaia Hermesa są hekataia¹³⁰ bogini Hekate. One także umieszczane były u wejścia do domów¹⁵¹ i wzdłuż dróg, zwłaszcza u zbiegu trzech¹⁵² albo czterech¹⁵³ dróg, i miały to samo apotropeiczne znaczenie¹⁵⁴ obrońców przed upiorami i złymi duchami czyhającymi na drogach, a w szczególności na rozstajach. Jak Hermes był enódios, tak Hekate była endia¹⁵⁵ i podobnie jak Hermesa przedstawiano ją z trzema twarzami albo trzema głowami, a nawet z trzema korpusami¹⁵⁰, jak Hekate Epipyrgydia Alkamenesa¹⁵⁷. Wielogłowość Hekate i związana z nią wielookość¹⁵⁸ jest więc oznaką wszystkowidzenia, ale wszystkowidzenia sui generis, czyli tak samo jak u Hermesa wszystkowidzenia apotropeicz-nego, bardzo dalekiego od typowej wszechwiedzy boskiej odnoszącej się do uczynków ludzkich. Co prawda Hekate bywa również wzywana — przez kobiety — na świadka przysięgi¹⁵⁹ ale może odegrało tu rolę jej wtórne utożsamienie z Selene, Księżycem¹⁶⁰, bóstwem kobiet, gwiazdą wszystko-widzącą, która nocą rozjaśnia drogi, jest trojaka w swych trzech fazach itd.

3. BOREASZ. AfiR. AIT.HER

Głowę o dwu twarzach przypisywano także Boreaszowi, o czym świadczy czterofiguralna waza z Chiusi, na której wyobrażona jest (fig. 25) scena ścigania Orytyi¹⁶¹: Boreasz jest skrzydlaty; obie twarze brodate: ta, która patrzy w tył, ma brodę i włosy czarne, ta, która patrzy przed siebie — nieco jaśniejsze. Szczegół ten wiąże się¹⁶² z dwojakim aspektem boga, stanowiącym właściwie podstawę jego dwugłowości; Boreasz, z jednej strony, gromadzi czarne chmury burzowe, z drugiej — rozprasza chmury i sprowadza rozpogodzenie. Ktoś inny próbował wytłumaczyć dwie twarze Boreasza wiatrem dmącym w dwie strony nad cieśniną Euripos¹⁶³. Ale analogia z Argosem, którego dwugło-

153