Obraz 8 (32)

i zmieszania dwu różnych substancji plemiennych, z których powstanie przyszły naród polski.

Wenedom użyczył poeta stereotypowych cech słowiańskich. Są silni, dorodni, raczej dobrotliwi, na pewno wyzbyci okrucieństwa, dzielni i nieszczęśliwi. Spowija ich aura nieszczęścia i fatalizmu okrutnych przeznaczeń. W tym są niekonwencjonalni jako Słowianie, modelowani zazwyczaj na plemię wesołych szczęśliwców, i bardzo polscy, w owym dziewiętnastowiecznym rozpoznaniu doli polskiej z bólu i łez uformowanej.

Najezdnicy lechiccy to znowu jakby protoplaści szlachty, bo dzielni, ale hrutalni, lekkiego ducha i ciężkiej ręki, pełni wulgarnego raczej animuszu, skoro Ślaz może mówić o ich upodobaniu „do wrzasku i ukwaszo-34 nych ogórków”. Naród powstanie więc nie tylko ze zmieszania odmiennych kultur, typów psychicznych i fizycznych, ale do jego mitycznej podświadomości przeniknie wspomnienie strasznej nocy, gdy wyrżnięto We-nedów, fatalizm nieszczęścia i niemożności przeciwstawienia się złu. W micie początku zawrze więc Słowacki dużo późniejsze obsesje i przerażenia Polaków, zwłaszcza z finału Rzeczypospolitej, kierując się romantycznym przeświadczemiem o profetycznych pierwiastkach mitu kryjącego w sobie tajemnicę przyszłości. Znając dziewiętnastowieczny „punkt dojścia” historii Polski czuł się uprawniony do takiej właśnie rekonstrukcji mitu początku — pełnego krwi i krzyków rozpaczy, ofiary i okrucieństwa, zagłady jednych wartości i triumfu innych, wspartych siłą zwycięskiego miecza.

Toteż i nadgoplańskie okolice, w których rozgrywa się akcja Lilii Weriedy, słabo przypominają łagodne słowiańskie pejzaże. Nie tylko dlatego, że straszliwe

dzieją się tu wydarzenia, ale że scenerią jest dla nich noc, krwawe łuny stosów, na których płoną trupy, purpurowe i sine światło błyskawic. Tajemnicza groza bije zatem także z natury, z pejzażu, zewsząd. I to jest również oryginalna właściwość romantyków, Słowackiego zwłaszcza, włączających polską Słowiańszczyznę w krąg kultury Północy, estetycznej wizji Północy — posępnej, groźnej, patetycznej, przestrzeni surowych bóstw i silnych ludzi.

Nawet w Balladynie, która posiada klimat poetycki bardziej zróżnicowany, rozpięty między kpiną, uśmiechem i grozą zbrodni, nadgoplańska Słowiańszczyzna daleka jest od idyllicznej harmonii. Bujają w niej wprawdzie złote zhoża, gęste jak lasy, a lasy pełne są pięknych malin, w chatce wdowy dorastają dwie hoże córy, niemal więc spełnione zostają warunki dla idylli 35 szczęśliwego bytu. A jednak Balladyna zabije Alinę, zginie szlachetny Kirkar, a o koronę Popielów toczyć się będzie zaciekła, momentami aż trywialna walka.

Nie ma bowiem krain zupełnie szczęśliwych i natura ludzka nigdy nie była tylko dobra. A wejście w historię, której symbolem maże być korona, oznacza także obecność nowych mechanizmów władzy oraz układów racji wykraczających i poza etykę jednostkową, i poza utopię bezczasowej szczęśliwości ludzkiej. Toteż Słowackiego wizja prapoczątków państwa polskiego jest właśoiwie antyidyllą, a tajemnica „pierwiastkowych dziejów” nadgoplańskiej krainy tkwi raczej w sposobie zmierzenia się z historią, czyli wejścia w dzieje.

Otóż właśnie to wejście w dzieje stanowi jedną z trwałych fascynacji romantyzmu. Także cwoczesnej historiografii. Można było cały problem zamknąć w wyrazistym pytaniu Ryszarda Berwińskiego: „skąd złe