obraz6

sarza ,.zaszczytu potępienia”. Wydaje się, że po jego symbiozie z tao izmem i buddyzmem wielu przestało go od nich odróżniać: uchodził za pewien odłam czcicieli Tao czy Fu, czyli Buddy. Dopiero 1370 rok, a więc pierwsze lata rządów późnośredniowiecznej dynastii Ming, przynosi nam wzmiankę o prześladowaniu manicheizmu, ukrytego zresztą pod kryptonimem religii Dostojnej Światłości.

Tym ostatnim negatywnym głosem wypowiada się historia po . raz ostatni o chińskim manicheizmie, chociaż mógł on jeszcze trwać dłuższy nawet czas w prowincjach rozległego Państwa Środka. „Tradycje manichejskie w prowincji Fuczou były. szczególnie żywe. Dzieła chińskie akcentują żywotność manicheizmu na tych obszarach jeszcze w XIII w., a istnieją dane, które pozwalają wnosić, że przetrwał tam do początków XVII wieku” ^{1 2}.

„Prawie przez całe tysiąclecie manichejczycy byli zakazaną i prześladowaną społecznością lub też znajdowali ostoję jedynie w peryferyjnych rejonach na kresach świata cywilizowanego” -^J'^j.

#■

Nie można zakończyć szkicu o czterech upadkach manicheizmu w czterech odległych od siebie rejonach Eurazji, basenie śródziemnomorskim, Persji, Turkmenii i Chi \ach,

nie zatrzymawszy się bodaj przez chwilę nad pośmiertnymi losami mj r^hgii na samym Zachodzie. Operując przenośnią, można powiedzieć, że śmierć manicheizmu w Azji była ostatecznym rozstaniem się jego z tym światem. Siad nie pozostał dziś po manichejczynach w świecie Mahometa, Buddy i Koniucju-s^a. Natomiast w świecie Chrystusa doktryna D,łaniego zdołała mimo wszystko przetrwać, wcielając się kolejno w armeński paulicja-nizm, bułgarski ibogomiiizm, włoski pataryzm i południowofrancuski kataryzm. Tych postaci średniowiecznego dualizmu nie nazywa się dziś bezpośrednimi spadkobiercami manicheizmu (Coipe, Runciman, Nici, Seha-yer). Wszelako manichejski duch pogardy dla świata materialnego, dostrzeganie w nim złośliwego przeciwnika światła — pozostały.

Dalekie podźwięki manicheizmu nie ominęły i Rosji carskiej, związanej wiarą z Bizancjum. Bułgarski bogomiiizm miał łatwą drogę na stepy małorosyjskie, a stamtąd i na Wielką Ruś. Dzisiejsza sekta mołokanów³ stanowi również postać zmody li kowanego manicheizmu. Prześladowania odszczepień-ców skłaniały wielu z nich do szukania schronienia w religijnie tolerancyjnym katolickim Królestwie Polskim. W ten sposób nikłe resztki epigonów neomanicheizmu znalaz-

213

1

F.C. Burkitt, The Religion of thę Mąnichęes, cyt. wyd., s. 3.

2

⁸⁰ A.A. Bevan, cyt. wyd., s. 401.

3

F. Machalski, Religie dawnej Persji, w; Zarys dziejów religii, Warszawa li)U4_r s. 334.