obraz6

z zetknięcia z ludami rolniczymi, drogą procesu synkretycznego, który na szeroką skalę dokonał się poza kontynentem afrykańskim, przyczyniając się do powstania wielkich protohistorycznych cywilizacji rolniczo-pasterskich ze skomplikowanymi kultami Bo-ga-Ojca niebiańskiego i Matki-Ziemi. Istnieje teoria, że i sama cywilizacja pasterska rozwinęła się z rolniczej, ponieważ z rolnictwem wiąże się potrzeba oswajania zwierząt (E. Hahn). Co się tyczy religii, wydaje się mało prawdopodobne, aby wszystko-widząca Niebiańska Istota Najwyższa ludów pasterskich wywodziła się z Istoty Najwyższej ludów rolniczych, która jako uosobienie Matki-Ziemi atrybutu wszystkowidzenia nie posiada^sl. Bardziej możliwe jest, że kultura pasterska, pomijając ewentualne cechy wtórne pochodzenia rolniczego, rozwinęła się z dawniejszej kultury koczowniczych myśliwców. Przemiana ta daje się dostrzec zwłaszcza na obszarach stepowych Eurazji, gdzie istnieje bezpośrednie przejście od polowania na reny do oswajania renów⁵². Odpowiednio też, za postacią boga niebiańskiego ludów uralo-ałtajskich zarysowuje się dawniej istniejąca Istota Niebiańska związana z okresem kultury myśliwskiej. Faktem jest, że z pojęciem Istoty wszechwiedzącej-wszystkowidzącej spotykamy się nie tylko u mniej lub bardziej archaicznych pasterzy (dawnych myśliwych), jaik Samojedzi i Koriacy, ale i u plemion typowo i wyłącznie myśliwskich, jak Australijczycy, mieszkańcy Ziemi Ognistej i inni.

Kultura myśliwska, mimo swego prymitywizmu, przedstawia jednak pewną rozmaitość form, bardziej lub mniej archaicznych. Według Fr. Graebnera najprawdopodobniejsza ze wszystkich, zajmująca pierwsze miejsce w jego systemie cyklów kulturowych, jest kultura Tasmańczyków, którzy nie znają pojęcia Istoty Najwyższej ³³. Dla ojca Schmidta natomiast „nie ulega wątpliwości, że Tasmańczycy oddawali cześć boską Istocie Najwyższej dobremu stwórcy”, czyli najprawdziwszemu monoteistycznemu Bogu, którego imię Tiggana marrabona znaczyłoby po łacinie w przybliżeniu Extremus Unus Eminens, a po niemiecku Der Aller-hochste Eine Erhabene, Der Aeusserste Eine Hervorragende ³⁴. Ale za najbardziej archaiczną ze wszystkich form Urkultur, a więc najpierwotniejszą ze wszystkich znanych kultur, uważa Schmidt oryginalną kulturę Pigmejów i jej właśnie przypisuje „pierwotny monoteizm”, czyli pojęcie Istoty Najwyższej w najczystszej i najwznioślejszej „monoteistycznej” formie, ze wszystkimi zasadniczymi atrybutami z wszechwiedzą włącznie.

Rzeczywiście u azjatyckich i afrykańskich Pigmejów spotykamy pojęcie Istoty Najwyższej, niebiańskiej i wszystkowidzą-cej — u Andamanów jest to Puluga, u Semangów Karei, Torę u Bambutich z Ituri. Wcale jednak nie jest powiedziane, że ta Istota Najwyższa przynależy do najbardziej pierwotnej z ludzkich kultury — gdyż po pierwsze, jest rzeczą co najmniej wątpliwą, czy tą najpierwotniejszą jest właśnie kultura Pigmejów, a po drugie, nawet w samym łonie kultury Pigmejów pojęcie Niebiańskiej Istoty nie musi wywodzić się z najbardziej pierwotnego i oryginalnego jądra tej kultury; do rozproszenia a priori tych wątpliwości nie wystarcza stwierdzone istnienie tego pojęcia zarówno u Pigmejów azjatyckich, jak u Pigmejów afrykańskich, gdyż świadczy to nie tyle o początkowej jedności kulturalnej całego pigmejskiego świata, ile wskazywałoby na jakąś zbieżność wpływów obcych społeczeństw, jakim ulegali jedni i drudzy, u których pojęcie Najwyższej Istoty Niebiańskiej było już ukształtowane. Bardzo znamienny jest fakt, że pojęcia takiego brak np. u Tasmańczyków, Weddów i innych przedstawicieli najbardziej archaicznej „prakultury”; co się tyczy natomiast jego obecności u Pigmejów azjatyckich (Negrytów) albo u Pigmejów z Ituri, nie można tu pominąć owego kompleksu niższości, który cechował wszystkich Pigmejów w stosunkach z obcymi „patronami”, których wpływy działały na nich bardzo intensywnie i od których przejęli nawet język. Wiadomo, że Negryci z Filipin i Półwyspu Malajskiego (ale nie Andamanie żyjący w odosobnieniu) przyjęli języki sąsiednich Malajów i Austronezjan, a Pigmeje z Afryki — od Murzynów. Świadczy o tym nawet samo imię Istoty najwyższej — Tora u Efów (Ituri), Mungu albo Nyakunzi u Bakangów (Ituri), Mungo u Babingów (Ubangi), Nzambi u Badżelów (Kamerun), Dżambi i Dżakomba u Baczwów, Pigmoidów z południowego Konga, Imana u Batwów, Pigmoidów osiadłych na wschód od jeziora Kiwu (Ruanda), Waq u Bonisów, Pigmoidów strefy przybrzeżnej Afryki wschodniej: wszystko to są imiona pochodzenia obcego³⁵, bantu, sudańskiego lub chamickiego, co sugeruje możliwość, a nawet prawdopodobieństwo, że nie tylko samo sło-

409