Obraz13 (7)

Ideały i wzorce ziemiańskie w życiu szlachcica •

ce się zweryfikować na podstawie utworów — z próbami hipotez na temat funkcji, jakie miały spełniać ideały ziemiańskie i poezja ziemiańska w życiu szlachty polskiej, musi nas uderzyć pewne ciekawe zjawisko. Wydaje się bowiem, że logika każe oczekiwać nieco odmiennej ewolucji owej poezji. Wiadomo wszak, iż największe sukcesy stronnictwa egzekucyjnego i najwyższa pozycja średniej szlachty w państwie przypadają ną. drugą połowę wieku XVI i wtedy właśnie skłonni bylibyśmy wypatrywać wielkiej obfitości utworów ziemiańskich i największego ich nasycenia realiami życia. Tymczasem żywiołowy niemal rozkwit owej poezji nastąpił w XVII wieku, i to nie w jego początkach. Większość utworów ziemiańskich powstała więc wtedy, gdy szlachta straciła znaczenie na rzecz magńaterii. Każdy mógł się o tym przekonać na sejmikach i sejmach, a jeszcze dobitniej uświadamiały to kolejne elekcje. Nie sądźmy, że większość średniej szlachty była tak ślepa, by tego nie widzieć. A jednak poezja ziemiańska na ogół nie ucieka w utopię (choćby do pasterskiej Arkadii), nie szuka w budowaniu fantastycznych rajów rekompensaty za niepowodzenia, lecz z zamiłowaniem zajmuje się szczegółowym opisem kondycji ziemianina, jego majętności, zatrudnień i ideałów, r^trudńo doprawdy^-splerać~sl<f,"czy jest to przejaw obniżenia się poziomu umysłowego szlachty, czy też świadoma ucieczka od problemów wielkiego świata do kręgu spraw bliskich sercu, próba stworzenia sobie azylu, w którym można było się poczuć panem. Zapewne i jedno, i drugie, i jeszcze coś innego: nic bez znaczenia były także pewne tendencje artystyczne, np. barokowe zamiłowanie do wyrazistych szczegółów ukazanych w całym bogactwie zmysłowych doznań, jakie wywoływały, a dzięki nagromadzeniu wielkiej ich liczby budujących świat, który oszałamiał bogactwem. A może ową ewolucję ziemiańskiej poezji — w zestawieniu z przemianami zachodzącymi wówczas w życiu społecznym i ustroju wewnętrznym Polski — ńafeży^cźytywag'jako przejTw pplityczn^kapituIacji, ucieczkę w anachroniczny mit ziemiański jako swojską odmianę utopii? Pytania te zawierają jednocześnie próby odpowiedzi dotyczących funkcji poezji ziemiańskiej w społeczeństwie staropolskim. Pozwalają też zauważyć, że utwory poetyckie nie są dokumentami historycznymi sensu stricto i dlatego nie można na ich podstawie w sposób jednoznaczny rozstrzygać postawionych tu kwestii. Literatura tworzy przecież świat w pewnym stopniu autonomiczny. _v zwłaszcza .literatura tak nasycona„wnrtościaioi^mitycaoymi^ ar-chetypicznymi. jaku twory ziemiańskie.

Ostrożnie więc sformułujmy następujący wniosek dotyczący