Obraz46

dąży nie tylko do postrzegania swego otoczenia jako sensownej całości, ale dąży też do znalezienia interpretacji, która ukaże go jako jednostkę posiadającą cel do spełnienia, po to, by dopełnić ową całościową postać (Gestalt), dąży do znalezienia apologia pro vita sua, uzasadnienia swej egzystencji. Prawa organizacji, stworzone przez psychologię postaci, podporządkowane prawu zwartości (Pragnanz), czyli pełni, obrazują niewyuczoną dążność do tworzenia sensownych, jednolitych całości z wszystkich elementów doświadczenia. Frankla wolę sensu można traktować jako inny sposób patrzenia na to samo pojęcie, choć jego myślenie ma pewną przewagę, zawiera bowiem pewną ideę z porządku swoiście ludzkiego, wskazującą na wyłączną zdolność człowieka do postrzegania czy znajdowania sensu nie tylko w tym, co jest, lecz i w tym, co może być. Jest to zdolność, którą Max Scheler nazywał zdolnością swobodnej kontemplacji tego, co możliwe, i uznawał za czynnik różniący człowieka od zwierząt niższych.”

Crumbaugh kończy wskazaniem, że „dane przemawiające na rzecz postulowanej przez Frankla dążności można znaleźć w materiale dowodowym zgromadzonym przez czołowych psychologów postaci, głównie przez Koffkę i Kohlera, potwierdzającym prawa organizacji formułowane przez psychologię postaci. Jak zauważyliśmy poprzednio, wola sensu jest przede wszystkim zjawiskiem z dziedziny postrzegania. Wynika stąd, że jeśli istnieją wrodzone tendencje do organizacji po-strzeżeń, można utrzymywać, że są one przejawem dążenia do organizacji doświadczenia w układy ontologicznie znaczące” (The Validation of Lo-gotherapy, w: R. M. Jurjevich, wyd., Direct Psy-chotherapy, Coral Gables, Fla. 1973).

Sens trzeba tedy znaleźć, a nie sposób go otrzymać. I trzeba go znaleźć samemu, własnym sumieniem. Sumienie można określić jako środek odkrywania sensów, jakby „wyciągania ich”. Rzeczywiście pozwala nam ono osiągnąć niepowtarzalne postaci sensu, drzemiące we wszystkich niepowtarzalnych sytuacjach, które tworzą ciąg zwany ludzkim życiem. O tyle, o ile postrzeganie takich postaci sensu sprowadza się do interpretacji danych sytuacji życiowych, Karl Barth miał słuszność mówiąc, że „sumienie jest prawdziwym interpretatorem życia”. A jeśli zapytamy teraz, co prowadzi człowieka i przewodzi mu w jego poszukiwaniu sensu, to odpowiedź z pewnością będzie brzmiała, że ową funkcję spełnia sumienie.

Sumienie jest zjawiskiem ludzkim i musimy przede wszystkim zważać, by zachować jego człowieczeństwo, a nie traktować go redukcjonistycz-nie. Redukcjonizm to postępowanie pseudonaukowe — bądź redukujące zjawiska ludzkie do zjawisk niższego poziomu, bądź wyprowadzające je z nich. Redukcjonistyczna interpretacja sumienia na przykład uznaje je wyłącznie za rezultat procesów warunkowania. Ale zachowanie psa, który zanieczyścił dywan i przemyka z podwiniętym ogonem pod łóżko, nie stanowi manifestacji sumienia, lecz coś, co nazwałbym raczej antycypującym niepokojem — dokładniej mówiąc, strachliwym oczekiwaniem kary — co z powodzeniem może być wynikiem procesów warunkowania. Nie ma to nic wspólnego z sumieniem, ponieważ prawdziwe sumienie nie ma nic wspólnego ze strachliwym oczekiwaniem kary. Dopóki człowieka motywuje strach przed karą lub nadzieja nagrody — lub chęć uspokojenia super-ego — sumienie nie ma nic do powiedzenia.

Konrad Lorenz jest na tyle ostrożny, że mówi

145

10 — Nieuświadomiony Bóg