Obraz78 (3)

•    Staropolska poezja ziemiańska •

Do poematów ziemiańskich należą: Żywot szlachcica we wsi Andrzeja Zbylitowskiego, Zabawy orackie Stanisława Słupskiego i Ekonomia Władysława Stanisława Jeżowskiego. Zbliżony jest do nich również obszerny fragment rozdziału V Rejowego Wizerunku, który zamieszczono w niniejszym wyborze. Jak widać, ta druga odmiana pieśni ziemiańskiej nie ma zbyt wielu reprezentantów, jednak utwory, które do niej zaliczamy, tworzą grupę znaczącą również dlatego, że wszystkie zostały wydane drukiem; vota ziemiańskie, rozchodzące się częściej w formie kopii rękopiśmiennych, uczestniczyły tym samym jakby w nieco innym obiegu literackim (choć nie oznacza to, że były mniej popularne).

Oprócz votum i poematu ziemiańskiego twórcy tego nurtu literackiego uprawiali sporadycznie również inne gatunki, każdorazowo uzgadniając topikę ziemiańską.^JciLwymaganiami. Wymienić tu można np. zwierciadło (speculum), gatunek znakomicie nadający się do celów parenetyki. Literatura ziemiańska już u swych początków zdobyła się na wybitne dzieło w tym gatunku, mianowicie prozaiczny Żywot człowieka poczciwego Reja. Wśród późniejszych, poetyckich utworów ziemiańskich nie znajdujemy podobnego mu odpowiednika, choć liczne vota i poematy ziemiańskie zawierały idealne portrety szlachcica-ziemianina; nie odgrywały one jednak w tych wierszach takiej roli, by można o nich mówić jako o zwierciadłach. Inaczej przedstawia się rzecz, gdy spojrzymy na utwory poświęcone dobrej żonie. Dwa z nich, tj. Opisanie pobożnej i statecznej żony i dobrej gospodyniej Erazma Otwinowskiego oraz anonimowy wiersz Gospodyni dobra, zawierają właśnie wizerunki niewiast — towarzyszek życia ziemianina. Dołączyć tu można również Białogłowskiego gospodarstwa powinności Haura, które wprawdzie koncentrują się na obowiązkach gospodyni, lecz przecież nie pomijają zupełnie także jej cnót moralnych.’

Inny gatunek literacki pojawiający się wśród wierszy ziemiańskich to waleta, elegijny w tonie utwór pożegnalny. Przedmiotem westchnień nie jest jednak kobieta, jak to bywało zwykle, lecz wieś, którą mówiący musi opuścić. Takimi właśnie pożegnaniami z umiłowanym „szpłachciem ojczyzny” są Waleta wło-szczonowska Kaspra Miaskowskiego i Rozjezne pożegnanie z oj-

•    czystym Gajem Wespazjana Kochowskiego. Żarliwość uczuć obecna w tych utworach nie jest typowa dla pieśni ziemiańskiej, na ogół dość oszczędnej pod tym względem, jednak usprawiedliwia ją przymusowa sytuacja, w jakiej znajduje się podmiot wypowia-

82