Obraz73 (3)

• Staropolska poezja ziemiańska ■

wości wiejskiej, pełniącym w pieśni ziemiańskiej funkcją argu-mentacyjną. Stosuje się tu zasadniczo dwa schematy- kompozycyjne: w opisach zajęć ziemianina narzucał się porządek chronologiczny (często z wyraźnym podziałem na czteiy póry roku), zaś w Hardziej statycznym ujęciu — wzorzec „topograficzny”, polegający na opisie idealnej wsi, poczynając od położenia geograficznego, a kończąc na dworze i różnych zabudowaniach gospodarczych. Rzecz jasna, w tym drugim przypadku elementy opisu to hasła wywoławcze poszczególnych sfer życia i działalności gospodarza: np. dwór — życie rodzinne i towarzyskie; lamus (skład broni) — zajęcia żołnierskie; sad, ogród, chmielnik, gumno różne rodzaje upraw; młyn i tartak — działalność „przemysłowa”.

Niełatwo dokładnie określić pochodzenie owych schematów kompozycyjnych, bowiem mogły tu odgrywać rolę bardzo różne czynniki. Nie bez znaczenia były wzorce literackie, jak o tym świadczą same teksty: np. parafrazy epodu „Beatus ille” niemal jednomyślnie stosują — w zgodzie z pierwowzorem — układ według cyklu wegetatywnego roślin uprawnych (orka—siew—żniwa—odpoczynek) lub wręcz według pór roku. Jednak oprócz Horacego wskazać by też trzeba Żywot człowieka poczciwego Reja jako utwór, który mógł dostarczyć podobnych inspiracji, zwłaszcza że polski autor przestrzega porządku pór roku konsekwentniej niż poeta rzymski.

Porządek ten miał powodzenie u pisarzy ziemiańskich: liczne polskie parafrazy epodu Horacego na ogół trzymają się go wierniej nawet niż łaciński pierwowzór, zastosowali go również Słupski w Zabawach orackićh i Jeżowski w Ekonomii. Bardzo ciekawy jest pod tym względem cykl Pieśni albo Trenów od wiosny, lata, jesieni i zimy Potockiego: topikę ziemiańską, ujętą tu w ramy chronologiczne równie ściśle jak u Reja, zastosowano jakby a rebours, me wyraża ona bowiem szczęścia podmiotu lirycznego, lecz przeciwnie, ma podkreślać jego ból po stracie syna.

Schemat „topograficzny” zastosowano m.in. w Kondycji szlacheckiej Mikołaja Lubienieckiego, Szlacheckiej kondycji, przypisywanej najczęściej Hieronimowi Morsztynowi oraz w anonimowym wierszu pt. Domowy wczas po dworskiej służbie’, narzucił się on również Kasprowi Miaskowskiemu w Walecie włoszczo-nowskiej. Pierwszy z wymienionych utworów jest wierszowaną wersją traktatu Jakuba Ponętowskiego Ziemianin’, jeśli zważyć, ze traktat ów stanowił w pierwszej swej drukowanej wersji część Gospodarstwa Anzelma Gostomskiego, to można doszukiwać się wzorca kompozycyjnego dla wszystkich tych wierszy w trakta-