Obrazv8

402 Rozdział a

lękowa, fobie, zaburzenia stresowe pourazowe, nerwica natręctw, zaburzenia konwer-syjne, hipochondria, neurastenia i zaburzenia depresyjne.

Nerwica lękowa* inaczej zaburzenia lękowe uogólnione, cechuje się chronicznym lękiem bezprzedmiotowym, napadami lęku i licznymi objawami wegetatywnymi. Może wystąpić już u młodszych dzieci. U dorastających wytwarzają się postawy lękowe wobec teraźniejszości i przyszłości, związane z nadgeneralizacją bodźców, czyli nadmiernym uogólnianiem pojedynczy ch wydarzeń. Rzutuje to na powstawanie zahamowań w funkcjonowaniu poznawczym i społecznym. Jednostki z nerwicą lękową wypadają w szkole poniżej swoich możliwości i umiejętności, a w sytuacjach trudnych stają się wręcz sparaliżowane przez lęk. Mają też trudności w kontaktach interpersonalnych, podczas których są milczące i onieśmielone. Podkreślmy też, że lęk jest objawem, który występuje w wielu nerwicach (Kępiński 1972,1977). Z kolei w zaburzeniach lękowych może pojawić się jako objaw wtórny depresja, czyli obniżenie nastroju, co jest konsekwencją stałego niepokoju i lękowego oczekiwania na nieznane zagrożenia.

Fobie, inaczej zaburzenia lękowe w postaci fobii, mogą pojawić się już w wieku przedszkolnym, o czym wspominaliśmy wcześniej. Jednak w tym okresie życia rzadko mają charakter patologiczny i mogą przeminąć bez śladu. Bardziej utrwalone stają się zaburzenia fobiczne powstałe w wieku dorastania lub później. Fobie dzieli się na specyficzne i społeczne. Do fobii specyficznych należą: lęk przed różnymi zwierzętami (np. węże, pająki, myszy, szczury itp.), lęk przed wysokością (akrofobia), lęk przed zamkniętymi przestrzeniami (klaustrofobia), lęk przed otwartymi przestrzeniami (agora-fobia), a także lęki przed różnymi zjawiskami atmosferycznymi, krwią, chorobami itp. (Rosenhan, Seligman 1994). Ostatnio używa się terminu agorafobia w szerszym znaczeniu, gdyż obejmuje ona również lęk przed dużymi zgromadzeniami, a nawet wyjściem z domu. Osoby przeżywające fobiczny lęk zwykle zdają sobie sprawę z jego bezzasadności, ale nie potrafią go opanować, więc starają się tylko unikać określonych sytuacji. Fobie społeczne dotyczą różnych sytuacji społecznych, np. lęku przed występem, publicznym zabraniem głosu, spotkaniem towarzyskim, a nawet spożywaniem posiłku w szerszym gronie. Osoby takie boją się kompromitacji i krytycznych ocen, więc często unikają kontaktów z innymi ludźmi. Szczególną odmianą fobii społecznej jest lęk przed szkołą, czyli tzw. fobia szkolna.

Nerwica natręctw, inaczej zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, cechuje się myślami i czynnościami natrętnymi. Myśli natrętne (obsesje) są to myśli uporczywie nawracające i często pojawiające się wbrew woli jednostki. Obejmują przypominanie sobie jakichś stwierdzeń, niekończące się rozważania bądź wyobrażanie sobie różnych zagrażających, nieprzyjemnych sytuacji i są przeżywane jako niepotrzebne i przykre. Zaznaczmy, że sporadycznie myśli natrętne mogą występować u wszystkich. Czynności natrętne (kompulsje) obejmują różne uporczywie powtarzane zachowania, jak liczenie przedmiotów, ciche powtarzanie słów, wielokrotne sprawdzanie czegoś (np. czy drzwi zostały zamknięte, kurki zakręcone itp.), zbyt pedantyczne porządkowanie, stałe mycie rąk, przymusowe ruchy oraz określone rytuały (np. dotykanie przedmiotów, chodzenie tylko wytyczoną trasą, powtarzanie układu gestykulacyjnego). U jednostek z nerwicą natręctw myśli i czynności natrętne są tak nasilone, że utrudniają funkcjonowanie i przynoszą cierpienie. Mogą łączyć się z fobiami lub lękiem uogólnionym.

Zaburzenia stresowe pourazowe są wyodrębniane -jako jedyny zespół nerwicowy - przede wszystkim z uwagi na przyczynę. Jest nią przeżycie ciężkiego stresu, mającego cechy sytuacji ekstremalnej, przekraczającej możliwości radzenia sobie przeciętnej osoby np. katastrofy żywiołowe w postaci powodzi, pożaru, trzęsienia ziemi oraz akty terroryzmu i przemocy, gwałty, bombardowania i inne działania wojenne, a także katastrofy komunikacyjne (Rosenhan, Seligman 1994; Aleksandrowicz 1998; ICD-10, 2000). Po przeżyciu takiego zdarzenia pojawia się ostra reakcja na stres, której towarzyszy silny lęk, zaburzenia orientacji, dezorganizacja działania łub zupełne osłupienie, czasem niepamięć. Stan taki przechodzi po pewnym czasie, w zależności od cech osobowości. U niektórych jednostek (w tym i dzieci) może się jednak pojawić— niekiedy od razu, niekiedy po paru miesiącach — zespół określany jako zaburzenia stresowe pourazowe (wg ICD-10) lub jako (wg DSM-1V) zespół stresu pourazowego PTSD (Post Traumatic Stress Disorder). Charakteryzuje się on stałym przeżywaniem (na jawie lub w snach) sytuacji traumatycznej, unikaniem bodźców, które mogąjąprzy-pominąć, reagowaniem na nie, napadami paniki lub agresji, zmniejszoną wrażliwością emocjonalną na inne bodźce, objawami wegetatywnymi, zaburzeniami uwagi i pamięci oraz spadkiem aktywności. U niektórych osób może rozwijać się poczucie winy, jeśli tylko one przeżyły katastrofę, czasem powstaje poczucie krzywdy i oczekiwanie na pomoc oraz tendencje do używania substancji psychoaktywnych.

Zaburzenia konwersyjne, określane czasem jako nerwica konwersyjna, są nowym określeniem nerwicy histerycznej. W większości współczesnych klasyfikacji zrezygnowano z terminu histeria z powodu jego wieloznaczności oraz potocznego stosowania jako inwektywy (Aleksandrowicz 1998). Termin konwersja należy rozumieć jako nieświadome przekształcanie przykrych przeżyć i konfliktów w objawy somatycz-no-wegetatywne. Obok dolegliwości występujących w innych zespołach nerwicowych mogą tu pojawić się zaburzenia czucia oraz zaburzenia ruchu mimo braku chorób uzasadniających ich obecność. Jednostki takie uskarżają się na swój zły stan fizyczny, natomiast zaprzeczają jego związkom z problemami psychicznymi. U niektórych może Wystąpić okresowa niepamięć, zwłaszcza obejmującą przykre i zagrażające treści. Często cechuje je impulsywność, chwiejność nastroju i tzw. teatralne zachowanie, polegające na przesadnej ekspresji emocjonalnej. Lubią koncentrować na sobie uwagę, domagają się pomocy, niekiedy uciekają w świat marzeń*.

Hipochondria cechuje się nadmiernym zainteresowaniem własnym zdrowiem, a często uporczywym, choć bezzasadnym przekonaniem o istnieniu jakiegoś schorzenia, któremu towarzyszą doznan ia bólowe. Cechy hipochondryczne mogą też występować w przebiegu innych nerwic, np. w zaburzeniach konwersyjnych, depresyjnych i fobiach. Jednostki z hipochondrią koncentrują się głównie na dążeniu do ustalenia diagnozy swojej choroby i odwiedzają wielu specjalistów. Niektórzy dzięki manifestowaniu objawów chorobowych uzyskują korzyści w relacjach społecznych, co nic-

Jeśli w obrazie zaburzenia brak jest objawów somatyczno-wegetatywnych. a óoaunuje mpuisynr-ność, teatralność, egocentryzm i inne opisane wyfcj cechy zachowania, to obecnie rozpoznaje się (zarówno wg DSM-IV, jak i ICD-10) zaburzenie osobowości w postaci osobowości hutnosucznej