44712 Obrazv9

404 Rozdział n

świadomie pogłębia ich zaburzenia. Do łatwo uchwytnych przyczyn hipochondrii należą zarówno nadopiekuńczość rodziców, jak i ich obojętność oraz brak troski o dziecko.

W nerwicy neurastenicznej, określanej też jako zespół asteniczny lub zespół chronicznego zmęczenia, występuje stałe uczucie zmęczenia, zniechęcenia, mała odporność na stres, trudności w podejmowaniu decyzji, wycofywanie się z kontaktów społecznych, a niekiedy niepokój»przygnębienie. Niektóre objawy neurastenii są zbliżone do objawów depresji. Osoby takie nie potrafią wypoczywać, często są nadmiernie krytyczne wobec siebie i własnych dokonań oraz pesymistyczne. Od strony wegetatywnej zespół asteniczny cechuje się zaburzeniami snu, bólami głowy, a czasem też bólami mięśniowymi i bólami brzucha.

Nerwica depresyjna zaliczona wg ICD-10 do uporczywych zaburzeń nastroju polega na długotrwałym obniżeniu nastroju, uczuciu smutku, przygnębienia i rezygnacji, zmniejszeniu aktywności oraz poczuciu niższej wartości. Jako objawy towarzyszące występują też: poczucie krzywdy, niepokój, wrogość, utrata zainteresowań, uczucie zmęczenia, zaburzenia snu i łaknienia, mogą pojawić się tendencje samobójcze. Obraz tej nerwicy jest bardzo bogaty i zróżnicowany.

Obecnie coraz więcej uwagi poświęca się depresji, choć w literaturze przedmiotu występują pewne rozbieżności dotyczące jej klasyfikacji, objawów i częstości występowania (Pużyński 1988; Huflejt-Łukasik 1995). Najczęściej wyróżnia się depresję endogenną i egzogenną, określaną też jako psychogenną. Depresja endogenna—z uwagi na etiologię i obraz kliniczny — zaliczana jest do chorób psychicznych afektywnych, natomiast depresja psychogenna to właśnie nerwica depresyjna (inaczej depresja nerwicowa), a więc zaburzenie o etiologii typowej dla nerwic. 1 taką depresją się teraz zajmujemy.

Kontrowersyjne jest rozpoznawanie depresji u dzieci poniżej 10.-12. lat. Jak słusznie zauważa Pużyńska (1987, s. 368), brak definicji depresji dziecięcej powoduje nadużywanie tego terminu, który zaczyna oznaczać większość zaburzeń zachowań. Można wątpić, czy dziecko może odczuwać stale zniechęcenie do życia, zobojętnienie, poczucie mniejszej wartości. Obniżony nastrój pojawia się u dzieci raczej jako jeden z objawów nerwicy lękowej.

Wielu autorów zwraca natomiast uwagę na występowanie depresji w okresie dorastania (Weiner 1977; Bomba 1981; Orwid 1987; Pużyński 1988). Jej powstaniu sprzyja nieadekwatna samoocena, nieumiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych oraz nieprawidłowe postawy rodzicielskie i brak oparcia w rodzinie. Czynniki te sprawiają, że młodzież nie potrafi rozwiązać typowych dla tego wieku problemów związanych z poszukiwaniem sensu życia i swojego miejsca w święcie.

Dorastający z depresją mają trudności w skupieniu uwagi i zapamiętywaniu, którym często towarzyszy poczucie, że nie są w stanie się czegoś nauczyć. Może zaznaczyć się u nich chwiejność nastroju, niepokój, trudności w podejmowaniu decyzji-Pojawiająsię objawy wegetatywne, niekiedy może wystąpić hipochondryczna koncentracja na własnym ciele. Wrogość może manifestować się zachowaniami agresywnymi-lak podkreśla Weiner (1977), u dorastających depresja może być maskowana agresją-Także Obuchów ska (1983) zwraca uwagę, że u jednostek znerwicowanych mogą pojawiać się zachowania o charakterze aspołecznym. Występują one jednak obok innych

objawów nerwicowych, zarówno emocjonalnych, jak i wegetatywnych, których brak jest u jednostek socjopatycznych.

Seligman (1993) zaznacza, że istotą depresji jest negatywne myślenie, tzw. pesymistyczny styl wyjaśniania, który rzutuje na budowanie obrazu świata i samego siebie. Np. przejściowe niepowodzenie w jakiejś dziedzinie jednostka traktuje jako stałe i dotyczące jej całej działalności. Zaczyna też uważać, że nie ma wpływu na sytuację, co wskazuje, że depresja jest wyuczoną bezradnością. Osoby depresyjne nic potrafią podjąć decyzji, rezygnują z działania przy pojawieniu się najmniejszych trudności, a co najgroźniejsze — przejawiają tendencje samobójcze.

Przy omawianiu zaburzeń nerwicowych należy jeszcze wspomnieć o anoreksji i bulimii. Bywają one traktowane jako odrębne jednostki nozologiczne*. jednak warto podkreślić za Aleksandrowiczem (1998, s. 109) ich związki z nerwicami ze względu na wspólną genezę i objawy. Przypomnijmy też, że zaburzenia łaknienia, choć nie w tak ekstremalnych formach mogą towarzyszyć wielu zaburzeniom nerw icowym, a przejadanie się jest dość częstą reakcją na stres. Przyczyny anoreksji i bulimii są złożone, z pewnością ich rozpowszechnianie się w ostatnich latach wskazuje na istotną rolę czynników kulturowych, zwłaszcza wzorców lansowanych przez media.

Anoreksja, czyli jadłowstręt psychiczny, może pojawić się u jednostek w różnym wieku i różnej płci, ale najczęściej występuje u dziewcząt w okresie dorastania (Orwid 1987; Apfeldorfer 1999). Początek anoreksji bywa powolny, dziewczęta walczą z potrzebą jedzenia, dużo ćwiczą, aby stracić rzekomą nadwagę. Skrupulatnie wykonują obowiązki szkolne, drażliwość wywołuje u nich tylko temat jedzenia. Wreszcie dochodzi do utraty łaknienia, a w konsekwencji do wyniszczenia organizmu zagrażającego życiu. Mimo to dziewczęta stale uważają, że ich sylwetka odbiega od idealnego wzorca. £ Zaburzeniem związanym z nadmierną koncentracją na sprawie wagi ciała jest też bulimia. Cechują ją epizody objadania się. czy li szybkiej konsumpcji ogromnych ilości jedzenia, po których następuje prowokowanie wymiotów. W okresie pomiędzy tymi epizodami jednostka stosuje dietę. Bulimia może towarzyszyć innym zaburzeniom nerwicowym.

Rozpowszechnienie zaburzeń nerwicowych wśród dzieci i młodzieży każe zwrócić szczególną uwagę na zapobieganie im, także poprzez zmniejszanie nerw icorodncj roli środowiska szkolnego i pomoc uczniom w rozwiązywaniu ich problemów.

3. Trudności w rozwoju społecznym

Jak wspomnieliśmy wcześniej, u młodszych dzieci zwykle łącznic traktuje się trudności w rozwoju emocjonalnym i społecznym (Nartowska 1980; Kozłowska 19S4. Spłonek 1985). Jednak u starszych dzieci oraz u młodzieży wyodrębnia się zaburzenia cmocjjo-

W klasyfikacjach DSM-IV i ICD-10 widniejąjUo zaburzenia edfywlania «ę