Obrazw2

410

Rozdział XII

Agresja bywa wtedy kierowana na tzw. kozła ofiarnego, którym mogą być poszczególne jednostki lub mniejszości narodowe, religijne lub rasowe, które są „wszystkiemu winne” (chrześcijanie w starożytnym Rzymie, później Murzyni, a zwłaszcza Żydzi). Często wrogość ta jest podsycana przez różnych przywódców (Reykowski 1992; Zim-bardo, Ruch 1994).

Warto zaznaczyć, że długotrwała frustracja, związana często z nieumiejętnością radzenia sobie w sytuacjach trudnych, może prowadzić albo do procesu nerwicowania się (gdy dominuje lęk, przygnębienie i poczucie winy), albo do zaburzeń procesu socjalizacji (gdy utrwalają się reakcje agresywne). Istotną rolę w kierunku patologizacji rozwoju odgrywa interakcja między właściwościami jednostki a wpływami społecznymi (Spionek 1985; Chłopkiewicz 1987).

Agresja wyuczona społecznie jest rezultatem nagród i kar oraz modeli i norm, z jakimi styka się jednostka. Może więc, jak zauważa Bandura (Zimbardo, Ruch 1994), wystąpić u jednostki, która nie jest pobudzona emocjonalnie, np. dzięki frustracji, ale uważa, że takie zachowanie pozwoli jej coś osiągnąć i obserwuje je u innych. Zatem uczenie się społeczne może być pierwotną przyczyną agresji, może też wzmacniać agresję już występującą. Do agresji wyuczonej społecznie możemy zaliczyć agresję instrumentalną i naśladowczą.

Motywem agresji instrumentalnej są określone cele, a zachowanie agresywne odgrywa rolę instrumentu umożliwiającego ich osiągnięcie. Dzięki mechanizmowi warunkowania instrumentalnego jednostka może nauczyć się, że agresja prowadzi do zaspokojenia potrzeb i uzyskiwania różnorodnych korzyści. Osiągnięcie celu staje się nagrodą, która powoduje ponowne wystąpienie zachowania agresywnego. Agresja instrumentalna może pojawić się u małych dzieci, które krzykiem, awanturami, a nawet groźbami dotyczącymi zniszczenia różnych przedmiotów mogą wymuszać na rodzicach spełnienie swoich żądań. Uleganie dziecku sprzyja utrwaleniu się takich zachowań. Jak zwraca uwagę Ranschburg (1980), podłożem agresji instrumentalnej może być frustracja. Jeśli agresja będąca następstwem frustracji spowoduje usunięcie przeszkody, to stanie się dominującym sposobem postępowania.

Wystąpienie agresji instrumentalnej zależy też od norm panujących w otoczeniu. Dochodzi do niej, gdy rodzice preferują zasadę „przepychania się łokciami" i sami namawiajądzieci, aby tak postępowały. Także szersze środowisko kulturowe może aprobować osiąganie celu przemocą, co prowadzi do ukształtowania nieprawidłowej hierarchii wartości. Agresja instrumentalna może pojawić się sporadycznie, jako jedyna — w odczuciu jednostki — droga do osiągnięcia celu (Bandura, Walters 1968; Skórny 1987; Zimbardo, Ruch 1994; Aronson, Wilson, Akcrt 1997). Warto w tym miejscu podkreślić, że również dostarczanie wzorów agresywnego zachowania, czyli agresja naśladowcza, może uruchomić agresję instrumentalną. Np. dziecko obserwując innych uczy się, że cel można osiągnąć dzięki agresywnemu zachowaniu. Wskazuje to, że różne formy agresji wyuczonej społecznie są wzajemnie powiązane.

Modelowanie, czyli wywoływanie określonych zachowań przez dostarczanie odpowiednich wzorów — modeli, powoduje wystąpienie agresji naśladowczej. Modelem mogą być rodzice, wychowawcy, koledzy i inne osoby znaczące z otoczenia dziecka. Wzorów agresywnego zachowania dostarcza też kino, telewizja i inne środki

masowego przekazu, a także wiele gier komputerowych. Zachowanie agresywne można wywołać u jednostki, która je często obserwuje. Modelowanie jest szczególnie skutecznym sposobem kształtowania określonych zachowań u dzieci oraz u dorastających. Można przy jego pomocy kształtować nie tylko zachowanie agresywne, ale także zachowania prospołeczne (Bronfenbrenner 1970; Arska-Karyłowska 1982; Rudkowska 1996b). Tak więc istotne są rodzaje zachowań, z jakimi styka się dziecko. Młodsze dzieci, ale także dorastający, zwłaszcza chłopcy, nie wnikają w motywację bohatera, ale odtwarzają tylko jego zachowania, nie zwracając np. uwagi na to, że w danej chwili musiał się bronić. Często też uczą się agresji instrumentalnej, gdy model osiąga cel głównie dzięki przemocy. Wiele badań wskazuje też, że dzieci zapamiętują więcej treści agresywnych niż nieagresywnych, gdyż agresywne bardziej pobudzają je emocjonalnie. Równocześnie zdają się przyzwyczajać do przemocy, osiągając pobudzenie w miarę jej wzrastania (Zimbardo, Ruch 1994).

Od wielu lat trwają debaty dotyczące związku agresji występującej w życiu z agresją pokazywaną w mediach, a jak się wydaje, przemoc coraz częściej jest obecna w kinie, telewizji i grach komputerowych. Producenci i nadawcy zasłaniają się albo teorią katharsis, która nie jest prawdziwa (omówimy ją poniżej), albo zapotrzebowaniem społecznym, które też nie jest potwierdzone przez sondaże (Huesmann 2001). Natomiast wyniki licznych badań (Zimbardo, Ruch 1994; Aronson, Wilson, Akcrt 1997; Surzykiewicz 2000) wskazują, że częste — podkreślmy to słowo — oglądanie agresji w mediach wzmaga tendencje do agresywnego zachowania, zwłaszcza u dzieci i młodzieży. Warto zauważyć, że nie tylko uczy takich zachowań, ale także powoduje—jak to określa Huesmann (2001) — proces usprawiedliwiania poznawczego. W skrócie polega on na następującym rozumowaniu: „inni tak postępują więc może agresywne zachowanie jest czymś normalnym”. Oglądanie agresji wywołuje też znieczulenie emocjonalne, będące konsekwencją przyzwyczajania się do przemocy.

W związku z agresją naśladowczą warto wspomnieć o hipotezie katharsis (oczyszczenia). Pojęcie to Freud zaczerpnął od Arystotelesa i wprowadził do swojej koncepcji osobowości. Przypomnijmy, że autor ten traktował agresję, mimo pewnych modyfikacji wprowadzanych w kolejnych pracach, jako popęd. On i inni psychoanalitycy odnieśli pojęcie katharsis również do agresji. Zgodnie z ich ujęciem zarówno otwarte demonstrowanie agresji, jaki i symboliczne, np. poprzez jej obserwację, prowadzi do oczyszczenia się z tendencji agresywnych. Jednak wiele eksperymentów wykazało nie tylko niesłuszność hipotezy katharsis, a nawet odwrotnie — wzrost nasilenia zachowań agresywnych (Ranschburg 1980; Zimbardo, Ruch 1994).

Niektóre eksperymenty poświęcone modelowaniu zachowań agresywnych sugerują żc jeśli agresywny model zostaje ukarany, to nieco zmniejsza tendencje agresywne widza (choć i tak są bardziej intensywne niż w przypadku braku takiego modela) Niektórzy badacze uważają, że istotny jest stan emocjonalny widza, mianowicie kara wpływa hamująco tylko na osoby, które podczas oglądania były rozzłoszczone (Arska-Karyłowska 1982).

Z agresją naśladowczą i instrumentalną wiąże się zjawisko generalizacjl agresji, czyli agresywne odnoszenie się do większości obiektów. W przypadku agresji naśladowczej możemy mówić o zgeneralizowasym efekcie modelowania, czyli przeno-