7648595133

246

PliZEGLAD PIŚMIENNICTWA.

W

poświęca uwagi, że np. rozdział XII pod tytułem „Cesarstwo Niemieckie i Turcya^iC, zaledwie 5 stronnic zajmuje, następujący zaś rozdział, omawiający stosunki polsko-moskiewskie, aż stronnic 60, zarzut na pozór słuszny, może być za zaletę poczytany, zważywszy, że polskie społeczeństwo w pierwszym rzędzie polskie zajmować winny sprawy, że wypadki ogólno dziejowe, mimo uwzględnienia spraw ojczystych, trafnie i sprawiedliwie, wedle swej ważności, to na pierwszym, to na drugim występują planie, bez szowinizmu narodowego, jaki np. w podręcznikach niemieckich daje się spostrzedz, Przytem stosunki polskie p. K. traktuje rzeczywiście eon amore, widać, że często zaglądał do źródeł_r ze źródeł cytuje ustępy w tekście , tak że dzieje XVI wieku przemawiają własnym językiem do czytelnika. Na str. 341, mówiąc o unii lubelskiej, pisze autor: „Dnia 17 czerwca Chodkiewicz, starosta żmudzki, zakończył długą mowę swoją „wiełkiemi łzami^ i czułą prośbą do króla, klęknął, a za nim wszystka rada i posłowie litewscy, aby „nie byli darowani Koronie prawem dziedzicznem, aby to nie było z niewolą i z hańbą ich potomków^. Rozrzewnili się też Polacy i przemawiali po bratersku. Król też przemówił ze łzami w oczach: „Tam Bóg prze-mieszkiwa, gdzie miłość jest; wola Boża w tern. Ja waszmościów nie wiodę do żadnego zniewolenia. Klękanie zaś Panu Bogu samemu czynić mamy, a nie ziemskim panom^u. Z pewnością opis taki jest niezmiernie barwny i interes budzący, lecz trzeba znajomości ogromnej źródeł, trzeba na to nieladajakiej zdolności, by_t martwym językiem źródeł wskrzesić przeszłość minioną. Jak łatwo przytem ulec można źródłom pojedynczym, stronniczym na niekorzyść prawdy dziejowej, tego właśnie przykład mamy w ustępie o Stefanie Batorym. Ze zdziwieniem doprawdy czytamy (str. 375.) „Zuchwałego wygnańca (tj. Samuela Zbo rowskiego, banitę, urągającego prawu, gotującego zasadzki na osobę króla, robiącego zdradzieckie knowania z carem i cesarzem) nieprawnie, bez wyroku sądowego ściął Zamojski w Krakowie. Tak twierdzili z pewnością bracia ściętego, tak Niemojewski, ich obrońca, na sejmie warszawskim w 1585, ale aby dziś historyk tak twierdził, to tylko jednostronnem i powierzchownem wyzyskaniem źródeł się tłumaczy. Tej samej okoliczności przypisać należy sąd taki o Stefanie Batorym (str 375):    „Wojownik do szpiku kości nie był jednak

w ostatnich chwilach królem silnej ręki, gdy Ryga trwała w buncie, kozacy niżowi zabili posła jego zuchwale^. Tak samo mo-żnaby powiedzieć:    „Bolesław Chrobry był tchórzem, gdy

w chwili jego śmierci Prusacy bezkarnie kasztelana jego zabili^a. Nie dziwi nas jednak sąd taki autora, jeżeli miedzy dziełami, użytymi w to-