Obraz (2281)

26 PSYCHOLOGIA MOTYWACJI

stynktami, zakazał naukowcom zgłębiania tego zagadnienia. Koncepcja Kartezjusza pozwoliła władzom kościelnym złagodzić ten zakaz.

Filozof francuski jako pierwszy sformułował problem, z którym psychologowie od jego czasów nieustannie się borykają: jak przebiegają interakcje między biologiczną a poznawczą stroną ludzkiej natury? Czy jest prawdą, że ostatnie słowo mają władze poznawcze? Czy zdarza się, że przestają kontrolować sytuację? W sądownictwie na przykład kwestia niepoczytalności (czy osoba oskarżona była świadoma, Ż6 źle postępuje) ma wielkie znaczenie. Podobnie, stwierdzenie zaburzeń zdrowotnych (w rodzaju guza mózgu) zasadniczo wpływa na orzeczenie o stopniu odpowiedzialności danej osoby za własne czyny.

Teoria ewolucji

Zdaniem Kartezjusza ludzie mają pewne instynkty wspólne ze zwierzętami, ale -w przeciwieństwie do zwierząt - są w stanie je kontrolować. Teoria ewolucji wzbudziła niebywały gniew Kościoła katolickiego, ponieważ wynikało z niej, że u podłoża ludzkich motywacji tkwią te same procesy, które kierują zachowaniem zwierząt.

Karol Darwin twierdził, że cechy fizyczne oraz zachowanie ludzi i zwierząt uwarunkowane są strukturą biologiczną. U 'wszystkich gatunków podlega ona zmianom w wyniku presji środowiska. Ta koncepcja była, rzecz jasna, sprzeczna z ideą człowieka jako szczególnego dzieła Boga. Darwin twierdził, że zmiany ewolucyjne są rezultatem działania mechanizmu doboru naturalnego. Przedstawiciele gatunku wyposażeni w cechy fizyczne i behawioralne, dzięki którym lepiej radzą sobie z presją środowiska, mają szansę przeżyć i się reprodukować, przekazując w ten sposób swoją strukturę biologiczną następnym pokoleniom. Osobniki gorzej przystosowane do środowiska giną, a wraz z nimi ginie ich struktura biolb-giczna. Jeśli na przykład pewne osobniki danego gatunku unikną ataku drapieżników dzięki ochronnemu ubarwieniu, to wraz z nimi przetrwa to właśnie ubarwienie, będące elementem ich biologicznego wyposażenia. Jeśli jednak warunki zmienią się i ubarwienie przestanie chronić przed drapieżnikami, to osobniki talpe wyginą, zanim dojdzie do aktu reprodukcji, a wraz z nimi zginie yich biologiczna struktura.

Współczesny Darwinowi (1809-1882) Grzegorz Mendel (1822-1884) sformułował podstawy genetyki. Choć Darwin nie znał teorii Mendla, to była ona doskonałym uzupełnieniem jego poglądów. Teoria genetyczna głosi, że nowe geny powstają w wyniku procesu zwanego mutacją. Dzięki temu gatunki mogą ewoluować. Gatunek może się stawać coraz bardziej inteligentny lub agresywny. Oczywiście, taka zmiana wymaga czasu.

Wbrew powszechnemu poglądowi, zasługą Darwina wcale nie było odkrycie zjawiska ewolucji. W tym okresie wiedziano już dobrze, że dzięki selektywnemu rozmnażaniu można wyhodować zwierzęta o pożądanych cechach. Zasługą Darwina było wskazanie, że dobór naturalny jest podstawowym mechanizmem ewolucji.

Stanowisko Darwina doprowadziło do radykalnych przewartościowań w refleksji nad przyczynami i genezą ludzkich działań. Utrzymywał on, że zachowaniem ludzi i zwierząt rządzą te same prawa (Darwin, 1872). Zachowanie człowieka można zrozumieć na podstawie obserwacji jego interakcji z otoczeniem. Wcześniej uważano, że jest ono niezależne od wpływów środowiska czy biologii. Decydujące znaczenie przypisywano racjonalnemu umysłowi, rozwijanemu od

KAROL DARWIN

dziecka dzięki edukacji oraz pozytywnym przykładom dostarczanym przez rodziców i innych dorosłych.

INSTYNKTY A MOTYWACJA

Pod wpływem Darwina biolodzy zaczęli patrzeć na motywację przez pryzmat instynktów. We wczesnych teoriach instynktów zachowania uważano za determinowane strukturą biologiczną. Sądzono, że instynkty odpowiadają nie tylko za uruchomienie danego zachowania, lecz również za jego kierunek draż wytrwałość.

Darwin wywarł wielki wpływ na psychologów. Niektórzy z nich, jak William McDougall (1871-1938) próbowali wyjaśnić zachowanie za pomocą ograniczonej liczby instynktów. Próba się nie powiodła, ale psychologowie nie zaprzestali prowadzenia badań biologicznych. Kiedy zajęto się strukturą mózgu oraz układu nerwowego, dziedzina wiedzy zwana początkowo psychologią fizjologiczną przekształciła się w neurologię. Niedawne pojawienie się psychologii ewolucyjnej oznacza powrót do badań nad zachowaniem prowadzonych z perspektywy ewolucyjnej.

Z czasem i biolodzy, i psychologowie doszli do wniosku że oprócz czynników dziedzicznych, duży wpływ na zachowanie mają również uczenie się oraz struktury poznawcze człowieka. Ponieważ pojęcie instynktu może sugerować, że przyczyny zachowań są wrodzone, współcześni psychologowie unikają go, zazwyczaj mówiąc o uwarunkowaniach genetycznych lub prościej - biologicznych.

FREUDOWSKA TEORIA POPĘDÓW

Zdaniem Zygmunta Freuda (1856-1939) to biologiczna strona natury człowieka dostarcza energii do jego zachowań czy też daje do nich impuls (Freud, 1900/1953, 1911/1949,1915/1934,1915A949,1923/1947). Uczony ten wyodrębnił grupę instynktów, zwanych przez niego popędami, z których każdy dysponował własnym źródłem energii i miał własny cel. Choć jednak każdy popęd miał mieć własne źródło energii, to wszystkie one czerpały energię z jednego ogólnego źródła, zwanego libido. W przeciwieństwie do biologów, którzy uważali, że instynkty nie tylko dostarczają energii, lecz również ukierunkowują zachowania, Freud uważał je wprawdzie za źródło energii, ale kierowanie zachowaniem przypisywał niektórym zasadom uczenia się i poznania. Cały proces miał wyglądać następująco: kumulacja energii związanej z jednym z popędów stawała się źródłem napięcia. Aby zmniejszyć to napięcie, dana osoba szukała odpowiedniego obiektu.