Obraz (4)

W gruncie rzeczy największą wartością tego dzieła jest jego wkład w teorię konfliktu i kompromisu. Wielkich rozmiarów byty zbiorowe, których kontury zostały właśnie naszkicowane, są miejscem dwóch rodzajów konfliktów. Konflikty powstają w każdym “państwie¹¹ na skutek prób zapewnienia sobie znaczenia. W tych próbach przywoływane są na świadków przedmioty, które czynią “państwo" “światem¹⁴. Na te wewnętrzne spory i uzasadnienia nakładają się graniczne konflikty pomiędzy poszczególnymi dziedzinami. Jak piszą autorzy, “wszystko to, co pozwala stworzyć potęgę jednego państwa, może tak samo być użyte dla zniszczenia potęg opartych na innych najwyższych wspólnych zasadach tak, że te same narzędzia służą na przemian stosownej kompozycji i krytycznej demas-kacji“. Typologia sytuacji niezgody dołącza się w ten sposób do prezentacji “światów⁴⁴ i ich podstawy zgodności. Okazuje się więc, że trudność uzasadniania wewnątrz “świata⁴⁴ spowodowana jest zetknięciem z krytyką narzuconą przez istnienie innych, odmiennie uporządkowanych “państw⁴⁴. Logiczną konsekwencją tej teorii konfliktu jest teoria kompromisu, która nadaje książce ostrość i lwi pazur: “W kompromisie zestrajamy się ze sobą, aby stworzyć pewien układ, to znaczy aby zawiesić różnicę zdań, nie zacierając tej różnicy przez odwołanie się do doświadczenia w^r jednym świecie⁴⁴. Inaczej mówiąc, kompromisy są słabe i mają chwiejne podstawy.

Teraz widzimy, gdzie konflikt graniczy z tragizmem: już Max Weber i Raymond Aron rozważali niepokojący fakt, że wszystkie wartości, na które powołuje się społeczeństwo obywatelskie, nie mogą być jednocześnie zaspokojone. Ale konflikt wymyka się prawu tragizmu, które jak powiedzieliśmy na początku, oznacza prowadzącą do zniszczenia sprzeczność, właśnie o tyle, o ile szuka odpowiedzi w doskonałej sztuce negocjacji i kompromisu. Ponadto sprawą poszczególnych osób jest rozpoznawanie za każdym razem reguł gry, przedmiotów odpowiednich w danym “państwie⁴⁴ oraz stosownych przeżyć, do nich należy także zapożyczenie z sąsiedniego “państwa⁴⁴, w którym toczą się spory, krytycznego oręża przeciwstawiającego się sporom w tym właśnie “państwie⁴⁴, wreszcie poszczególne osoby mają możliwość przesuwania się z jednego “państwa⁴⁴ do innego w miarę upływu czasu. Ta zdolność zamieszkiwania wielu “światów⁴⁴ ostatecznie kształtuje osobę, której orężem jest umiejętność wydawania sądów. Oto dlaczego książka mówi raczej o uzasadnianiu niż o sprawiedliwości. Z uwagi na to najważniejszym pojęciem w książce wydaje się pojęcie próby (epreuve), kluczowe pojęcie pragmatyki wydawania sądów. Jeżeli o mnie chodzi, to właśnie na płaszczyźnie pragmatyki widzę, że idea słabości i idea odpowiedzialności odwołują się do siebie nawzajem albo jak powiedziałby Hegel, przechodzą w siebie nawzajem.

3. Paradoksy polityki

Ponieważ społeczeństwo polityczne jest nieredukowalne do społeczeństwa obywatelskiego, niesie ono ze sobą swoje własne źródła słabości i domaga się własnego odzewu ze strony odpowiedzialności, a jedna i druga sprawa związana jest z centralnym zjawiskiem władzy. Chciałbym położyć nacisk na dwa leżące u korzenia polityki źródła konfliktu.

Po pierwsze władza jako taka bierze początek ze spotkania się na przestrzeni historii dwóch wielkich dróg siły: z jednej strony przemocy panów gromadzących ziemie, polujących na spadek, gnębiących mniejszości etniczne, kulturalne i religijne, z drugiej strony instytucjonalizacji tej fundamentalnej przemocy pod naciskiem prawnej racjonalności. W tym punkcie równowagi, który jest charakterystyczny dla państwa prawa, władzę można jednocześnie określić jako siłę, jako posiadaczkę usankcjonowanych prawnie środków przemocy oraz jako ustrój, o ile sama podporządkowuje się zasadom konstytucji, pod których egidą fundamentalna przemoc pozwala się zhumanizować i zinstytucjonalizować. Państwo prawa znajduje się w ten sposób niejako w przestrzeni pomiędzy dwoma krańcowymi punktami początkowej przemocy — przemocą, jak to powiedzieliśmy, fundamentalną i przemocą szczątkową, której oddziaływanie każdy może dostrzec we władzy policji odbierającej stopniowo obywatelom możliwość zemsty i wywłaszczającej ich niejako z prywatnych relacji przemocy. Taka jest pierwsza słabość władzy politycznej, jej słabość w pewnym sensie zinstytucjonalizowana i zgodna z konstytucją.

Drugie źródło słabości powstaje ze skrzyżowania na poziomie władzy pionowej relacji panowania/podporządkowania i poziomej relacji wyznaczonej przez wolę historycznej wspólnoty do życia razem. Skrzyżowanie tych dwóch osi stanowi drugie źródło słabości, ponieważ pochodząca z zależności hierarchicznej władza stara się ukrywać, a nawet hamować i tłumić wolę życia razem, prawdziwe źródło potęgi. Ta ostatnia słabość to właśnie owa wola życia razem, która nic o tym nie wiedząc, buduje fundamenty, a rozpoznaje sama siebie tylko w niebezpieczeństwie — ojczyzna w niebezpieczeństwie! — i bardziej boleśnie w chwili rozpadu {la defait), gdy jak sama nazwa wskazuje, wszystko się rozpada (se defait). W chwili rozpadu rozpada się więź współdziałania, tak ukryta i tak utajona, że jakby zapomniana, a na niej zaszczepiony został stosunek panowania, funkcjonujący naprawdę tylko dzięki temu, co Boecjusz nazywał “dobrowolną uległością“.

Właśnie w tym miejscu słabość graniczy z tragizmem. Wychodzi ona jednak poza obręb tragizmu, gdy tylko współzawodnictwo między wymiarem pionowym i wymiarem poziomym staje się sprawą politycznej odpowiedzialności obywateli, każdego z osobna i wszystkich razem. Tę szczególną słabość władzy musimy wziąć na swoje barki, skoro nie znamy ustroju politycznego bez struktury państwowej {Etat). Stąd paradoks polityki: państwo {cite) w najszerszym sensie tego słowa jest żywym organizmem zdolnym nadać trwałość i ciągłość ludzkim sprawom, które same w sobie są tak ulotne i tak słabe — a właśnie do tej słabości, która została jej powierzona, władza polityczna dodaje swoją własną słabość. Można by sądzić, że pozioma więź współdziałania rodzi i zasila pionową więź panowania, lecz gdyby więź polityczną sprowadzić do woli życia razem,

51