Obraz (538)

Będę próbowała dalej wyjaśnić, że Camus - choć zawsze pisał na sposób literacki - pozostał filozofem we wszystkich niemal swoich tekstach. Filozoficzność jego esejów, powieści (więc także Dżumy) i niektórych dramatów łączy w jedną całość dzieła gatunkowo różne. Filozofów, których sposób myślenia był Camusowi najbliższy, nazywam egzystencjalistami, choć znaczenie tego terminu jest tu całkiem umownej

Pierwszym egzystencjalistą, lub jak się powiada preegzystencjali-stą, był w ubiegłym wieku duński filozof, i samotnik, Soren Kierke-gaard. Kierkegaard, w imię wiary - co nie jest bez znaczenia - radykalnie sprzeciwił się filozofii rozumu, racjonalizmowi, który zawładnął europejskim myśleniem na długie stulecia, przypisując sobie nawet rolę pierwotnej zasady (arche) naszej kultury, zasady, jak mówił potem Husserl, europejskiego sposobu istnienia. Rozum kroczył tryumfalnie naprzód w różnych przejawach twórczości, epoka nowożytna zagwarantowała mu niezachwianą pozycję dzięki nauce i filozofii, a po Kartezjuszu, od czasów oświecenia, pozycja ta wzmocniła się jeszcze bardziej. W początkach wieku XIX idea racjonalności sięga zenitu; niemiecki filozof Georg Wilhelm Friedrich Ilegel buduje system myślenia absolutnego, gdzie rozum ogarnia wszystko, nie pozostawiając już żadnej reszty.

Gdyby nie było Hegla, nie byłoby też Kierkegaarda; radykalizm wiary w rozum musiał wywołać równie skrajną negację - całkowity sprzeciw wobec rozumu. Takie są historyczne, i genetyczne, początki egzystencjalizmu: odrzucenie zaufania do rozumu, odrzucenie siły, z jaką narzucają się logiczne prawdy, racjonalne argumenty i dowody, odrzucenie celu myślenia, jakim była dotąd budowa coraz bogatszego gmachu wiedzy.

Nie jest to, jak łatwo zauważyć, problem błahy. Cała tradycja kultury europejskiej, dziedzictwo myśli i ideałów, którym służyły pokolenia filozofów, pisarzy, badaczy tego świata i badaczy duszy ludzkiej, zostają podważone. Dokąd można pójść, jeśli porzuci się tę oczywistą (z pozoru) racjonalność? Pytanie to po raz pierwszy tak

wyraźnie zadał sobie Kierkegaard i we wszystkim, co napisał, próbował też, po raz pierwszy, dać wyraźną odpowiedź.

__Charakterystyczne dla tej nowej (choć nie jest ona całkiem nowa,

tylko raczej odnowiona - istniała zawsze gdzieś pod powierzchnią obowiązującej szeroko formy czy reguły myślenia) wizji człowieka są uwagi o samotności, niepewności, rozdarciu i niepokoju, w jakim upływa życie. Dla Kierkegaarda alternatywą rozumu, przeciwległym biegunem myślenia, jest indywidualne doświadczenie. Filozof nie będzie się więc zajmował poszukiwaniem tego, co można wiedzieć na pewno, a będzie opisywał i myślał to, co na pewno przeżywa. Do tego opisu nie będzie mu potrzebna logiczna precyzja, żadnego systemu nie będzie się starał zbudować. Jego pisma, świadczące

0    wielkim zaangażowaniu w każde ze stawianych pytań, staną się osobistym dziennikiem myśliciela, pełnego rozterek i nie ukrywającego rozpaczy. /

Problemy filozoficzne Kierkegaarda są jednak problemami wiary, napięcie jego myśli pochodzi z przeżycia religijnego. Bohaterowie esejów Bojaźń i drżenie czy Powtórzenie to postaci biblijne: Abraham i Hiob; interpretacja ich losów mówi więc o relacji między jednostką a Bogiem, między myśleniem a wiarą, między etyką a wolą Boga. W sposób racjonalny wyjaśnić się tego nie da; Kierkegaard, opowiadając o Abrahamie, który na rozkaz Boga musi zabić i złożyć w ofierze swego syna, używa pojęcia: paradoks.

„Zamierzam wyciągnąć z opowieści o Abrahamie wszystkie dialektycznie w niej zawarte konsekwencje [...], aby okazać, jak wielkim paradoksem jest wiara; paradoks len pozwala z morderstwa uczynić święty i miły Bogu czyn, paradoks ten powrócił Abrahamowi Izaaka

1    nie daje się ogarnąć myślą ponieważ wiara tam się zaczyna, gdzie myślenie się kończy.”¹ Z tego przeświadczenia Kierkegaarda egzystencja-liści będą mogli później czerpać całkiem odmienne własne projekty.

S. Kierkegaard Bojaźń i drżenie, pr/.eł. Jarosław Iwaszkiewicz, Warszawa 1982, s. 55.

25