P030511 34 [03]

LXVI    TWÓRCZOŚĆ EMIGRACYJNA

Właśnie motyw gry, polegającej na nieustannej reżyserii własnego życia, aranżowaniu przez bohaterów tej prozy rozmaitych sytuacji, przywdziewaniu przeróżnych masek, ukrywaniu prawdy o sobie za kolejnymi wcieleniami, dominuje nie tylko w prozie izraelskiej, ale także w dwóch ostatnich powieściach Hłaski, powstałych już po jego wyjeżdzie z Izraela — w Sowie, córce piekarza oraz Palcie ryż każdego dnia.

Grom fabularnym, polegającym na manipulowaniu wciąż tym samym, dość ograniczonym repertuarem motywów, wątków i sytuacji, co ściągnęło na pisarza zarzut nużącego schematyzmu i manieryczności, towarzyszą w emigracyjnej prozie Hłaski gry językowe i stylistyczne. Znana z wczesnych opowiadań literacka stylizacja, tendencja do posługiwania się cytatami, parafrazami, nawiązaniami, w późniejszych utworach Hłaski zostaje doprowadzona do ostatecznych granic. Mnóstwo tu znów odwołań przede wszystkim do Biblii i filmów z Humphreyem Bogartem, ale także do Szekspira, Dostojewskiego, Hemingwaya, literatury sensacyjnej i... Hłaski, a wszystkie te cytaty i parafrazy — wtłaczane w potoczne sytuacje komunikacyjne, wkładane w usta włóczęgów, pijaków, sutenerów i prostytutek — stwarzają nieodparte wrażenie retoryczności stylu wypowiedzi bohaterów, często, co prawda, zamierzonej i autoironicznej.

Jerzy Jarzębski. nazywając to zjawisko „tandetą artystyczną i intelektualną”, widzi w nim świadomy zamiar pisarza. Podobnie jak kiedyś Leopold Tyrmand w Złym słusznie zdecydował się ująć opowieść o tandetnym świecie w tandetną formę — teraz Marek Hiasko mizerię świata bez wartości i autentycznych więzi międzyludzkich oraz bezsilność literatury jako narwH-ng ekspresji uczuć mieszkańców tego świata postanowił oddać przy pomocy kilku schematycznych wariantów sytuacji, postaci literackich i wzorców stylistycznych'.

| 1. Itrz^bikt, Hiasko — retoryka grzjccłui.

TWÓRCZOŚĆ EMIGRACYJNA

LWU

Bohaterowie izraelskich opowiadań Hłaski odgrywają w nich kilka podstawowych ról, wśród których Wojciech Wyrideł wyróżnia role Dawida i Goliata, Gracza i Fanatyka, Esther i „klientki”, świętej i Dziwki⁴. Męscy bohaterowie tej prozy posiadają przy tym wiele istotnych cech wspólnych, takich jak cudzoziemskie pochodzenie, bezdomność skazująca ich na tułaczkę, brak stałej pracy, klęska niejako zakodowana w formule ich losu, ambiwalentny stosunek do kobiet przy wierze w męską przyjaźń, skłonność do autodestrukcji (gest Samsona). Tak zarysowani bohaterowie, podobnie jak Anderson z Palcie ryż każdego dnia, mają — w powszechnym czytelniczym odczuciu — wiele cech wspólnych z samym Hłaską, który zresztą wysyłał wyraźne autobiograficzne sygnały w tekście swoich opowieści. Nadając bohaterom autobiograficzne piętno, współtworzył własną legendę, a te mitotwórcze zabiegi osiągnęły apogeum w Pięknych dwudziestoletnich. Owa wydana w 1966 roku „łże-autobiografia” bywała powszechnie traktowana jako rodzaj spowiedzi, wyznania lub jako fabularyzowany dokument życia i twórczości pisarza, a jej udział w powstawaniu legendy literackiej Marka Hłaski trudno przecenić; tytuł tej książki jest też bodaj najczęściej w krytyce literackiej spotykaną peryfrazą losów pisarza — „pięknego dwudziestoletniego”.

W kwietniu 1969 roku Hłasko opuścił USA i wyjechał do Izraela, dokąd zaproszono go w charakterze konsultanta filmowej adaptacji jego opowiadania Wszyscy byli odwróceni. 28 maja pojechał z krótką wizytą do Niemiec Zachodnich, gdzie 13 czerwca umarł w niewyjaśnionych okolicznościach (zawał serca? zapaść? samobójstwo?). Po kilku latach bezustannych starań matki pisarza. Marii Hłasko. prochy autora Pierwszego kroku w chmurach zostały sprowadzone do kraju i 18 listopada 197S roku pochowane na cmentarzu Powązkowskim. Na grobie Marka Hłaski widnieje napis: ..Zyt krótko. A wszyscy byłi odwróceni”.

⁴ W. Wytkiel Klfika dcmvnih:uj* ofiary. .Literatura” Iftt, ar 7.