Obraz5

94 XI. Naród i państwo

i stawali się Polakami z wyboru. Dotyczyło to między innymi Niemców, Rosjan, Żydów. Francuzów, Litwinów, Szkotów, Holendrów. Wielu z nich zapisało się chlubnie w politycznych, gospodarczych, naukowych i artystycznych dziejach naszego narodu. Podobne zjawisko - na większą lub mniejszą skalę - występuje w świecie powszechnie. Wprawdzie w większości przypadków przynależności narodowej świadomie się nie wybiera - dziedziczy się ją wraz z urodzeniem - jednak przynależność ta, w odróżnieniu od przynależności państwowej, nie ma zwykle charakteru przymusowego. Nie wynika ona także z postanowień prawa (przypadki odmienne pozostawiamy na boku jako wyjątkowe). Jest przede wszystkim zjawiskiem faktycznym, o kulturowym głównie podłożu. Termin „ojczyzna”, którym posłużyliśmy się w tym fragmencie wykładu, znacznie silniej wiąże się z ideą narodu niż z ideą państwa. Ojczyzna to miejsce, w którym żyje naród, z którego pochodzą ojcowie. Miejsce to jest ojczyzną nawet wówczas, gdy naród nie dysponuje własną państwowością. Taką ojczyznę mieli Polacy w czasach zaborów, a także Litwini, Łotysze, Estończycy, Ukraińcy przez długie wieki istnienia jako ukształtowany i świadomy swej odrębności naród. Jest to zresztą sytuacja bardzo często spotykana wśród narodów wszystkich kontynentów. Nie każdy jednak naród ma własną ojczyznę. Liczne są przykłady narodów żyjących w rozproszeniu, w diasporze. Wśród bardziej znanych przypadków wymienić trzeba Żydów, zanim odzyskali swą siedzibę narodową w Izraelu, albo Romów. Jednakże zarówno Żydzi, jak i Romowie żyjący w różnych krajach bardzo często gotowi byli uznawać je za swoje ojczyzny. Liczne przykłady takiej postawy dostarczają dzieje na przykład Żydów polskich, francuskich, niemieckich. Ich wkład w tworzenie ojczystych kultur narodów, z którymi się utożsamiali, jest przeogromny.

127. Warto pamiętać, że narody nie są od siebie odizolowane -następuje między nimi ciągły, wzajemny przepływ kulturowy, dyfuzja kulturowa. Wzorce kulturowe, językowe, obyczajowe, wartości, style życia, dzieła kultury artystycznej przenikają przez granice oddzielające od siebie różne narody. Nie ma na świecie narodu, który mógłby o sobie powiedzieć, że jest kulturowo czy, tym bardziej, bio-

logicznie czysty, że nigdy nie uległ żadnym obcym wpływom. Aby .u; przekonać o zakresie takich wpływów, wystarczy przejrzeć, choćby pobieżnie, słownik języka polskiego. Bez trudu można się zorientować, ile słów w naszym języku ma obce pochodzenie. Często nawet nie wiemy, że mówimy słowami zaczerpniętymi z łaciny, węgier-.kiego, czeskiego, tureckiego, francuskiego, niemieckiego, rosyjskiego. /, kolei nasze obyczaje, słownictwo, sposób myślenia o świecie, wartości znajdują odbicie w kulturach narodów sąsiednich, na przykład 1,1 iw mów, Ukraińców, Białorusinów, Rosjan.

128.    Są narody o silniejszej niż inne mocy oddziaływania kulturowego na narody sąsiednie - bliższe i dalekie. Francuzi zjawisko takiego oddziaływania nazywają le rayonnemenl culturel - „promieniowanie kulturalne”. Byli oni zresztą w pewnym okresie (XVn-XIX wiek) narodem pod tym względem w Europie wiodącym. Dziś jesteśmy świadkami przewagi kulturowej, wręcz imperializmu kulturowego Anglosasów, głównie Amerykanów. Zauważmy, ile słów (to dobry punkt pomiaru promieniowania kulturalnego) w ostatnich latach trafiło z tego kręgu do języka polskiego. Niektóre narody bronią się przeciwko nadmiernemu, w ich odczuciu zagrażającemu zachowaniu tożsamości kulturowej, oddziaływaniu sąsiadów. We Francji na przykład uchwalono nawet ustawę zakazującą posługiwania się terminami angielskimi w różnych dziedzinach życia, poczynając od nauki, gdzie angielski jest dziś językiem zastępującym dawną łacinę, aż do napisów w miejscach publicznych. Francuzi mają zresztą bogatą tradycję walki o czystość języka. Akademia Francuska, powołana do życia w 1635 roku, miała przede wszystkim za zadanie ustalenie prawideł francuszczyzny i w tym celu stworzyła, i nadal uaktualnia, słownik tego języka.

Również w Polsce obowiązuje od 2000 roku podobna ustawa z 7 października 1999 roku o języku polskim (DzU z 2000 roku Nr 29, poz. 358). Jest jednak rzeczą dyskusyjną, czy można, a nawet czy należy, chronić języki narodowe w drodze nakazów i zakazów prawnych; czy jest to droga skuteczna.

129.    Czy próby obrony tożsamości narodowej na płaszczyźnie kulturalnej mogą się powieść w dłuższej perspektywie? Trudno