Obraz8

100 XI. Naród i państwo

co jest czego przyczyną? Bardzo często mówi się, że narody powołują do życia państwa, że państwo jest tworem narodu. Lecz tezę tę łatwo można odwrócić: to państwa stwarzają przestrzeń polityczną, w której mogą się tworzyć narody. Wydaje się, że oba twierdzenia są prawdziwe.

135.    Jednakże z punktu widzenia historii obejmującej całe ludzkie dzieje pierwszeństwo państw przed narodami jest wielce prawdopodobne. Powszechne poczucie tożsamości narodowej wydaje się zjawiskiem stosunkowo późnej daty. Ograniczając się natomiast do dziejów ostatnich dwustu lat, znaleźć można liczne argumenty potwierdzające zarówno tezę, w myśl której to naród tworzy państwo, jak i tezę, w myśl której naród kształtuje się dopiero w ramach istniejącego już państwa.

Przez długie stulecia, przynajmniej w Europie, państwa formowały się w sposób pomijający w zasadzie względy narodowościowe. Dominowały tu głównie interesy dynastyczne. Idea państwa narodowego, czyli państwa, którego istnienie uzasadnione jest dążeniem narodu do posiadania własnej, suwerennej, terytorialnej organizacji politycznej, to zjawisko stosunkowo późnej daty. Niektórzy badacze datują początki tej tendencji na połowę wieku XVII (tzw. ład westfalski). Niemniej jej korzenie sięgają głębiej w przeszłość. Międzynarodowa (w tym międzynarodowoprawna) akceptacja ładu, w którym kontynenty podzielone zostają między suwerenne państwa narodowe, jest zjawiskiem końca XIX i początku XX wieku.

136.    Jeśli chodzi o wschodnią część Europy, uzasadnione byłoby twierdzenie, zgodnie z którym państwa są dziełem narodów. Zwłaszcza od końca XVIII wieku aż do naszych czasów widać wyraźnie, że pojawianie się na mapie Europy nowych narodów czy odradzanie narodowe społeczności, których poczucie narodowe słabło w jakimś okresie ich dziejów, stało się czynnikiem istotnie wpływającym na procesy państwowotwórcze. Przykładem odrodzenia narodowego, a następnie państwowego są Czechy. Były one w średniowieczu znaczącym królestwem europejskim. Jednakże w XVII wieku (wojna trzydziestoletnia) utraci-l\ niepodległość, szlachta czeska - warstwa przywódcza - wygi-ii. Li lub uległa germanizacji, język czeski został zepchnięty na in.itgines, był jedynie mową gminu. Od przełomu XVIII i XIX u icku trwa w tym społeczeństwie gwałtowny proces odrodzenia u.u udowego. Język i obyczaj czeski stają się elementem wyposażenia kulturowego warstw oświeconych - głównie silnego na tym obszarze mieszczaństwa. Powstanie państwa czechosłowackiego w 1018 roku stało się więc naturalnym uwieńczeniem tego procesu.

Innego przykładu dostarcza Litwa. Była ona również potężnym niegdyś państwem kontynentalnym. Od czasu unii z Polską postępowała polonizacja Litwy. Warstwy wykształcone coraz chętniej mówiły po polsku i przyjmowały polską kulturę; lud pozostał przy języku ruskim lub litewskim. Również tu w końcu XIX wieku nastąpił renesans tożsamości narodowej, odrodzenie języka i kultury litewskiej. Zjawiska odrodzenia narodowego i odzyskania niepodległości państwowej łączą się na ogól z bardzo silnymi emocjami zbiorowymi, z ogromnym wzrostem patriotyzmu i dumy narodowej.

137. Na terenie Europy wschodniej powstają też w XX wieku całkiem nowe twory państwowe o narodowym charakterze. Przykładem takiego państwa może być Słowenia. Państwo słoweńskie jako księstwo Karantanii (Karyntii) istniało krótko już w VIII wieku, lecz przez ponad tysiąc następnych lat Słoweńcy pozbawieni byli własnej państwowości. Znajdowali się w orbicie wpływów obcych potęg, głównie Austrii. W latach 1918-1991 Słowenia wchodziła w skład państwa jugosłowiańskiego (od 1943/1946 jako republika związkowa). Uzyskała pełną niepodległość państwową na przełomie lat 1991-1992, po krótkotrwałej wojnie, w wyniku oderwania się od federacji jugosłowiańskiej. Można zatem powiedzieć, że w Europie wiek XIX i XX to czasy nacjonalizmów (niekoniecznie w sensie pejoratywnym); to okres tworzenia państw narodowych. Rozpadały się wówczas wielkie monarchie wielonarodowe: cesarstwo ottomańskie (stopniowo od lat dwudziestych XIX wieku), monarchia naddunajska, to jest CK Austro-Węgry (1918), Cesarstwo Rosyjskie (1917-1918), Związek Radziecki (1991). Na gruzach tych państw powstały lub odro-