P1011320

Rozdział I

Kultura typu magicznego

Termin „magia” należy do zasobu pojęć antropologicznych. Podobnie jak w wielu innych przypadkach, definiowano go na różne sposoby, zależnie od epoki czy też orientacji teoretycznej, na gruncie której próbowano tego dokonać. Zarówno minione, jak i współczesne ujęcia magii typologizować można według rozmaitych kryteriów. Biorąc pod uwagę kryterium priorytetu czynnościowego bądź przekonaniowego wobec uwzględnianego w analizie aspektu zjawiska magii mówić można o dwóch zarysowujących się tendencjach badawczych. Z jednej strony są to perspektywy, w myśl których magię określa się jako odpowiednie zabiegi, działania, zachowania regulowane przez pozbawione podstaw empirycznych przesłanki spotykane w różnego rodzaju społecznościach ludzkich. Jako magiczne kwalifikuje się wówczas, przykładowo, praktyki szamanów i czarownic, lecznicze zabiegi znachorów, przesądne zasłanianie luster w domu zmarłego, zaś w społeczeństwach industrialnych — noszenie przedmiotów apotropeicznych. Implicite zakłada się tu każdorazowo obecność czynności magicznych w odmiennych kulturowo i historycznie kontekstach. Magia przyjmuje tu zwykle postać z góry scharakteryzowanego zespołu fenomenów współwystępującego w ramach szerokiej gamy zachowań kulturowych. Z drugiej strony, w myśli etnologicznej istnieje tendencja do wysuwania na plan pierwszy w opisach magii jej aspektu myślowego, którego działania są tylko zewnętrznym przejawem. W tej wersji stanowi ona pewien odrębny typ świadomości i działania ludzkiego przedstawiany jako układ cech współzależnych. Tę specyficzną logikę dyskursu i działania określa się częstokroć mianem mitycznej.

Odmienność akcentów nie oznacza ich wzajemnego wykluczania się. Do pewnego stopnia badacze uwzględniają bowiem w swych rozważaniach obydwa dyskutowane aspekty magii, przypisując przy tym jedynie wybranemu aspektowi rolę pierwszoplanową. Równoległość owych dających się wyróżnić spojrzeń wyraża się też w fakcie, iż próbując określić zakres magii etnolodzy wskazują jednocześnie typ społeczeństw, w których ona funkcjonuje i dominuje. Czynili tak już ewolucjoniści, funkcjonaliści, socjolodzy, symbohści, tak też czyni się częstokroć i dziś. Zauważmy, że w obydwu ujęciach intensywność czy to praktyk, czy to przekonań magicznych maleje wraz ze wzrostem penetracji empirycznej i technologicznego opanowania otaczającej daną grupę rzeczywistości. Równoznaczne to jest z wycofywaniem się magii w miarę postępu cywilizacyjnego. Tak więc niejednokrotnie charakterystyka okazuje się zbieżna. W tym ostatnim względzie błędu nie popełnia chyba żadna z orientacji, gdyż rzeczywiście magia

15