P1011327 (2)

Dziedziny te konstytuują niewyróżnioną świadomościowo całość integralnie splecioną f magicznymi przekonaniami światopoglądowymi, natomiast w żadnym przypadku nie reprezentują wartości autonomicznych. Tak więc kategoria sztuki pierwotnej pochodzi i kultury badaczy i jest kulturom pierwotnyjn imputowana'⁵^ Być może, analogicznie do dyskutowanego już przypadku analizy Godeliera, dotyczącej stosunków ekonomicznych wśród Mbutich, skonstatować wypada, że i tym razem skazani jesteśmy na europocentry. czny w swym charakterze aparat pojęciowy, niemniej ponownie należy zdać sobie sprawę, iż mamy do czynienia z synkretycznoświadomościowym typem kultury.

Umożliwiona zmianami kontekstu praktyki społecznej profesjonalizacja czarownic, twa, a zatem formowanie się odrębnego typu praktyki wymaga swej autoregulacji. Polega ona na usankcjonowaniu światopoglądowym specyficznego, w stosunku do reszty wspólnoty, statusu czarownika oraz samych praktyk magicznych w postaci sądów normatywnych i dyrektywalnych. Wyznaczają one cele i środki ich realizacji. Funkcjonują również normatywnie, w sposób „czysto” ideologiczny jakby, w postaci mitów, które wskazują sposoby realizacji elementów światopoglądu magicznego. Mity te przy tym motywują działania jednostek, służą jako ich legitymizacja etyczna. Totalność tego typu światopoglądu magicznego staje się zatem coraz bardziej oczywista. Jego cechy: charakter synkretyczny, integralność z potocznym doświadczeniem społecznym, chaotyczna krystalizacja wokół poszczególnych działań, a co za tym idzie brak dyskursywno--logicznego uporządkowania — są tego pośrednim wyrazem i jednocześnie konsekwencją. Światopogląd ten, aczkolwiek utajony, waloryzuje całokształt praktyki, w którą się wtapia, oraz wyjaśnia jednolity porządek naturalno-społeczny.

Omówione dotychczas formy magii tworzą ogólnie kategorię określaną przez Annę Pałubicką mianem magii implicytnej. Cechą wyróżniającą ją spośród innych typów świadomości społecznej jest synkretyczny sposób waloryzacji światopoglądowej jedno-dziedzinowej praktyki społecznej. Analiza powyższa wskazuje natomiast na to, że na tę generalną kategorię składają się różne jej warianty — hipotetyczna w swym charakterze magia prapierwotna, magia pierwotna, protoprofesjonalna, profesjonalna. Ich wyróżnienie może momentami powodować wrażenie pewnej niekonsekwencji. Z jednej oto strony stykamy się z magią pierwotną, w której nie występują żadni specjaliści w jej praktykowaniu, z drugiej zaś — z różnymi odmianami magii profesjonalnej, czyli takiej formy magii, w której stopniowo wyodrębnia się praktyka światopoglądotwórcza. Podkreślmy jednak, iż czarownik (szaman, mag) występuje tu w swej roli często na marginesie normalnej działalności każdego członka wspólnoty. Ważniejszy jest tu wszakże fakt, że światopogląd magiczny funkcjonuje ciągle w swych totalnych uwikłaniach praktyczno-komunikacyjno-światopoglądowych, a sensów tych działań nie odnosi się w żadnym razie do rzeczywistości pozaziemskiej. Elementy nieuchwytne praktycznie splecione są z praktycznie uchwytnymi. Autonomiczna praktyka światopoglądowa (religijna) pozostaje wciąż w swym embrionalnym stadium, z którego dopiero potencjalnie rozwinąć się może rzeczywiście samodzielny typ praktyki religijnej i regulująca ją świadomość.

Mamy nadzieję, że materiały etnograficzne w dostatecznej mierze uzasadniaj! przyjęcie powyższego stanowiska w stosunku do kultur pierwotnych. Charakterystyki przeprowadzona za pomocą zastosowanych przez nas pojęć możliwa jest dzięki przyjęci)

¹⁵ Na fakt ten — w odniesieniu do plastycznych form sztuki — uwagę zwracał też J. Górecki: Ntn» perspektywy etnologii w świetle problemu tzw. sztuk pozaelitamych, „Lud” 67: 1983, s. 121-149.

stosownej perspektywy teoretyczno-kulturowej. Uchwycenie niektórych wspólnych cech ewoluującego przedmiotu tej charakterystyki utrudnione jest niekiedy zróżnicowaniem treści wypełniających wyrażaną przez owe cechy jednolitą w swej istocie formę. Stąd też. najczęściej zetknąć się można z opisem zjawiska magii w postaci wyodrębnianych przez inne opcje teoretyczne kultów łowieckich, agrarnych, przodków, szamanizmu, totemizmu, nagualizmu i innych; koncentrując się na fenomenalistycznie oczywistej różnorodności wchodzących tu w grę przekonań, nie uwzględniają one ich wspólnego rdzenia. Sprzyjające warunki obiektywne prowadzić mogły, jak już pisaliśmy, do wysublimowania się z tych różnych postaci magii profesjonalnej praktyki religijnej i towarzyszących jej przekonań. Magia występować tu może w postaci zdegradowanej. Znaczy to, że zarówno warunki praktyki społecznej, jak i sposób światopoglądowego jej waloryzowania są już jakościowo inne od opisanych powyżej. Magiczne mechanizmy myślowe nie tworzą już światopoglądu dającego się opisać za pomocą uprzednich terminów. Elementy tych przekonań wkomponowane zostają do innego typu systemu — bądź to religijnego, bądź filozoficzno-metafizycznego.

Rzeczone elementy magii, ale już — zgodnie z naszymi ustaleniami terminologicznymi — w postaci wyizolowanych zabiegów i sądów magicznych, zasymilowanych z innego typu sądami (magia zasymilowana), śledzić możemy w tych szerszych kontekstach dzięki pewnym cechom dystynktywnym interesującego nas rodzaju sądów. Cechy te są w zasadzie logiczną konsekwencją wyróżnionych już cech światopoglądu magicznego. Postrzegać je można jako swoiste pozostałości synkretyzmu świadomościowego, trójsensowności praktyczno-komunikacyjno-wierzeniowej działań i przekonań. Daje się on opisać w dwojaki przynajmniej sposób: (1) jako wspomniane już implicytne odnoszenie przesłanek dyrektywalnych czynności technologicznych do wartości nieuchwytnych praktycznie; (2) jako odkryta w zasadzie przez strukturalistów idea transformacji metaforyczno-metonimicznych.

O istocie pierwszego z tych aspektów synkretyzmu magicznego już wspominaliśmy. Oznacza on — przypomnijmy — że w przesłankach poszczególnych czynności lub ich zespołów możemy się dopatrzyć, z nowożytnoeuropejskiego punktu widzenia, dyrektyw przynależnych bądź to do potocznego doświadczenia społecznego (o uchwytnych praktycznie efektach stosowania), bądź do światopoglądu. Te pierwsze są technologicznie efektywne, zaś te drugie nie są. W klasycznej magii mieliśmy ponadto do czynienia z jednoczesną sakralizacją czynności stosowanych jako środki realizacji celów praktycznych. W warstwie opisowej zasadę tę sprowadzić można do prototypowego przykładu, gdy w trakcie budowy domu stosuje się zarówno czynności techniczne, jak i zabiegi i zaklęcia magiczne. Same techniczne czynności budowania nie wystarczają w myśl przekonań podmiotów myślenia magicznego, by budowa zakończyła się pełnym powodzeniem, by w budynku tym można zamieszkać, a tym bardziej — szczęśliwie żyć. Dlatego to wśród czynności regulowanych w ramach kultury ludowej — chociażby — na obszarze polskim odnotowujemy tak wiele zabiegów magicznych, które realizują wartości nieuchwytne praktycznie, lub też postulują realizację danych sensów za pomocą nieuchwytnych praktycznie środków.

Poruszony przez nas problem synkretyzmu świadomościowego w terminologii strukturalistycznej wyrazić można jako zasadę myślenia mito-logicznego, polegającego na bezustannych transformacjach metaforyczno-metonimicznych. Metafora oparta jest na Frazerowskiej zasadzie podobieństwa (magia homeopatyczna), natomiast metonimia na zasadzie przyległości (magia kontagialna). Zdaniem wielu badaczy, od Romana

29