skan50

zestaw cech „dobrych” czy „naturalnych”. Cechy te konstytuują idealnego przedstawiciela grupy dominującej.

Góra	Dół
wynosić pod niebiosa	<r-> mieszać z błotem
sięgać szczytów	leżeć i kwiczeć,
być na świeczniku	nisko upaść, nie dorastać komuś do pięt
jak równy z równym, równy chłop, za pan brat
chodzić z podniesioną głową	spuścić nos na kwintę
głowa rodziny	doły społeczne, kobieta upadła
olewać kogoś z góry, kłaść lachę na kimś
zadzierać nosa, mieć muchy w nosie	lizać tyłek komuś

Godność - poniżenie

Zatem grupy, których mit nie przystaje do mitu dominującego, nie są w stanie dostąpić godności jako takie, a jedynie realizując wartości grupy dominującej. Będą one częściej przywoływane we frazeologii jako negatywne odniesienie. Najczęściej odnosi się to do kobiet (i homoseksualistów), zwłaszcza tych, które zachowują się „niemęsko”. We frazeologii pozycja seksualna kobiety postrzegana jest jako podporządkowana. W wyrażeniu „dać ciała” wyraża się jednocześnie eksploatację seksualną i związany z tym brak aktywności lub brak właściwego działania: przy tym jako frazeologizm, zwłaszcza w odniesieniu do mężczyzn, ma on referencję intelektualną - oznacza brak dostatecznej inteligencji i zdecydowania (sfrazeologizowanych jaj), orientacji czy sprytu potrzebnego do właściwego zachowania się w danej sytuacji. Istnieją też bardziej koszarowe odpowiedniki frazeologiczne niż: dać się zrobić na szaro czy dać się zrobić w konia.

Godność	Poniżenie
po męsku	po babsku
stosunek nadrzędny: świń z kimś nie pasać stosunek równorzędny: konie z kimś kraść	świnie paść^1
korona komuś z głowy nie spadnie	z pocałowaniem ręki
wylać kubeł pomyj na głowę, zmyć głowę, suszyć głowę	pójść jak zmyty
	zarobić w ryj, na zbity pysk, ryczeć jak zarzynana Świnia
pomiatać jak śmieciem	ześwinić się, zeszmacić się, skurwić się skurwysynem być
traktować jak psa	piesek salonowy, pies łańcuchowy, wierny jak pies, suka, sukinsyn
odpędzić jak psa	zejść na psy, łgać jak pies, musieć coś odszczekać, przynosić w zębach

I

I

i

i

i

!

i

i

i

i

odbiła” (I tylko Witaszka mi żal...). Kradzież koni natomiast wymaga współdziałania i sprytu, a poza tym konie są szlachetniejsze od świń, kradzież koni to prawie jak porywanie kobiet. Wyrażenie „z nim to można by świnie kraść” nie podnosi w ten sam sposób przedmiotu wypowiedzi do naszego poziomu.

Godność postrzegana jest jako przynależna przedstawicielom grupy dominującej, istnieje jednak zestaw cech, które tej godności mogą pozbawiać: pycha, czyli nieuprawnione wywyższanie się nad równych, nieczystości (kubeł pomyj wylewany z okien miejskich domów na głowy przechodniów, dziś odwołujące się do męskiej fizjologii: kładzenie lachy czy olewanie jako wynoszenie się i jednoczesne wyrażanie lekceważenia), prostactwo (i związany z tym rejestr słownictwa grup niedominujących), niskie pobudki i w ogóle obniżona pozycja ciała, przewrotność zamiast prostolinijności. Najbogatszym źródłem cech niegodnych są oczywiście zwierzęta domowe: świnie (związane z nieczystościami) i psy.

Zwłaszcza w przypadku konfliktu części ciała przeciwnika są często frazeologizowane jako części zwierzęce: dostać w ryj, pysk, mordę, dziób lub części nie-ludzkie, np. dostać w maskę (maskę ma samochód), dostać w michę. Trzeba tu dodać, że frazeologia ta dotyczy osób stawianych niżej lub spoza grupy, czyli nieludzi. Ci, którzy są traktowani „po ludzku”, mają prawo do „zachowania twarzy”, tak więc dżentelmeni, czyli osoby równe sobie, mogą się bić, pojedynkować. Prawo do zachowania twarzy zachowuje dominant zaatakowany przez osoby spoza grupy czy będące niżej w hierarchii, np. kobieta może dać po twarzy. Także nadawca potencjalnie użyje frazemu strzelić do łba, raczej wtedy gdy chce skarcić odbiorcę niższego odeń w hierarchii: Tobie jak coś do łba strzeli...!, natomiast upomnienie odbiorcy równemu nadawcy nie obniży jego ludzkiego statusu i przyjmie formę: Tobie jak coś strzeli do głowy...!

i

i

6. JĘZYKOWE WYZNACZNIKI DOMINACJI 207

1

Pasanie świń jest niegodne i oznacza najniższe doły społeczne: „Jak czytam w pańskiej gazecie, co wygaduje taki Jerzy Michalski, to mi się to w głowie nie mieści. Przecież gdyby nie śp. Józef Żywiec, to Michalski nie zostałby posłem i nadal pasł świnie. Dostał dietę 10 tys. i palma mu