P1060853 (2)

120    __Przegląd leksemów nieodmiennych

Partykuły są klasą silnie zróżnicowaną, co uwidacznia poświęcona im mono. g rafia Grochowskiego (1986). Tu ograniczymy się do zilustrowania przykładami jeszcze kilku partykuł: WŁAŚNIE, JUŻ, AŻ, TUŻ, por.:

Dlaczego właśnie jego to spotkało ?

Jut starożytni Grecy przypuszczali, te Ziemia jest okrągła.

Powstało ot S tys. prywatnych fabryk i warsztatów.

Tui po starcie nastąpiła awaria silnika.

7.4.3. Partykuła a spójnik

Mogłoby się wydawać, że niektóre partykuły, np. JEDNAK, PRZECIEŻ, ZRESZTĄ, mają w pewnych kontekstach funkcję łączącą. Zdaje się świadczyć o tym możliwość ich zastąpienia spójnikiem, por.:

Czasu jest dosyć, jednak lepiej nie odkładać wszystkiego na później.

Czasu jest dosyć, ale lepiej nie odkładać wszystkiego na później.

Nie mam zapałek, zresztą tu się nie pali.

Nie mam zapałek i tu się nie pali.

Było jej smutno przy rozstaniu, zdążyła się przecież do nich przyzwyczaić.

Było jej smutno przy rozstaniu, zdążyła się bowiem do nich przyzwyczaić.

Okoliczność ta mogłaby skłaniać nas do zakwalifikowania wymienionych leksemów jako spójników, a nie partykuł. W innych kontekstach jednak leksemy te tracą funkcję łączącą, mianowicie gdy same znajdą się w zasięgu spójnika, por.:

Czasu jest dosyć, ale jednak lepiej nie odkładać wszystkiego na później.

Nie mam zapałek, a zresztą tu się nie pali.

Było jej smutno przy rozstaniu, bo zdążyła się przecież do nich przyzwyczaić.

Leksemy JEDNAK, PRZECIEŻ, ZRESZTĄ i inne, którym funkcja łącząca przysługuje aibo nie przysługuje zależnie od kontekstu, będziemy zatem traktować jako partykuły. Aby odróżnić partykułę od spójnika, należy brać pod uwagę możliwość jej umieszczenia w kontekście, w którym sama mieści się ona w zakresie spójnika i jest ewidentnie składnikiem jednej z łączonych przez ów spójnik konstrukcji, por.:

..., ale jednak lepiej nie odkładać wszystkiego na później.

.... a zresztą tu się nie palt

9    .... bo zdążyć się przecież do nich przyzwyczaić.

7.5. Wykrzykniki

Wykrzykniki definiuje się zazwyczaj jako samodzielną część mowy równoważną wypowiedzeniu. Ściślej biorąc jednak, wykrzyknik stanowi albo samodzielne wypowiedzenie, albo główny składnik wypowiedzenia, a więc pełni funkcję podobną do czasownika. W przeciwieństwie do niego jest jednak nieodmienny.

Samodzielne są np. wykrzykniki: HURA, ACH, JEJKU, BĘC, TRACH. MNIAM,

DO LICHA, OWSZEM, SKĄDŻE ZNOWU. Jednak i spośród nich wykrzykniki onomatopeiczne mogą występować w funkcji członu głównego wypowiedzenia zawierającego też inne składniki, np. Piłka bęc w okno i wybiła szybę. W związku z tym proponowano nawet, aby traktować onomatopeje jako swoiste, nieodmienne czasowniki, np. Jodłowski (1976), Bartmiński (1981), Wróbel (19%).

Głównym składnikiem wypowiedzenia są np. wykrzykniki: HEJ, BIADA,

HUZIA, WON, PAKT FAKTEM - oprócz nich wypowiedzenie może lub musi zawierać inne składniki: wołacz (Hej, chłopcze!), celownik (Biada temu, ho podniesie rękę na ojca swego), wyrażenie z przyimkiem na (Huzia na nich!), okolicznik (Won z mojego domu!), zdanie podrzędne ze spójnikiem że (Fakt faktem, te podpis jest fałszywy).

Por. też inne przykłady, w których wykrzykniki pogrubiono, a człony wymagane składniowo są podkreślone:

Nie przyszedł, czort z nim.

Uwaga na wraki, kamienie i mielizny!

Wymyślili idiotyczne przepisy, niech ich gęś kopnie!

Dobry wieczór pani - powiedział, uchylając elegancko kapelusza.

Spokojnie, kolego, po co te nerwy.

Mam drugi raz tego wszystkiego wysłuchać⁷ Niedoczekanie jego!

Nie daj Boże się rozchorować, kiedy się mieszka samemu.

Dziękuję państwu za uwagę. Do usłyszenia za tydzień Daj Boże, żeby prace były do końca półrocza gotowe.

Wprost nie do wiary, ile zmieści się w takiej szafie.

Tak było. Niech trupem padnę, jeśli kłamię.

Daj wam. Boże, takie siły na stare lata.

Szczęść ci Boże, dobra kobieto.

Diabli ją wiedzą, co jeszcze wymyśli Twoja głowa w tym, żeby zdał na studia.

Ważniejsze terminy

Funkcja łącząca - własność niektórych leksemów polegająca na tym, że ich formy mogą w zdaniu służyć do łączenia form innych leksemów. Przypisywana jest spójnikom, przyimkom i niekiedy też zaimkom względnym, ale realizowana jest różnie dla każdej z tych klas.

Rząd - własność niektórych leksemów polegająca na tym, że ich formy stawiają określone wymagania gramatyczne wobec form innych leksemów w zdaniu. Przysługuje m.in. przyimkom i służy jako kryterium odróżniania ich od spójników.

Rekcja - to samo, co rząd.

Wokaliczna forma przyimka - forma typu beze, nade, ode, w przeciwieństwie do niewokalicznej formy bez, nad, od.

Niewokałiczna forma przyimka - forma typu bez, nad, od, w przeciwieństwie do wokalicznej formy beze, nade, ode.