P1070307

Wydaje się, źe stabilizacja wyrazu krewki w nowej funkcji semantycznej nastąpiła bardzo późno. Znamienne jest to, że Linde podaje tylko znaczenia 'ułomny, słaby fizycznie’ i 'skłonny do grzechu’, ilustrując je przykładami meenaetowiecznymi: „Zdarz, by nasze krewkie ciało sprosną żądzą nie pałało". Groch. W. 30; ..O, jako jest krewki a słaby i nietrwały przyrodzenia ludzkiego stan”. Baz. Sk. 332; „Ja grzeszny, ułomny 1 krewki, bez daru bożego żyć nie mogę". Sk. Zyw. 2, 207, L. Decyzja leksykografa przestanie dziwić, gdy się z cytatami w jego słowniku porów, na przykłady użyć osiemnastowiecznych, podane w SJP Dor. Reprezentują one bowiem w istocie ten sam stan rzeczy, może tylko z wysunięciem na plan pierwszy znaczenia 'ułomny moralnie’ („Człowiek, mówię, dziwne to zmieszanie doskonałości i krewkości". Zab. VIII/I, 1773, s. 151). Jeszcze w początkach XIX w. Niemcewicz pisze: „Trucizna, nadwerężywszy znacznie krewkie zdrowie, zostawiła w twarzy czasami przykre nerwowe drganie". Pam. 1807,*. 6. Ale już u Orzeszkowej bohater „krewkim ruchem czapkę na głowic poprawił i żywiej wiosłować zaczął." NJem. II, 139, Dor. Wydaje się, że ustabilizowanie się nowej treści wyrazu krewki trzeba datować na pierwszą połowę XIX w.

Reinterpretację semantyczną nazwy na podłożu dokonanych w niej zmian formalnych można też zilustrować przykładem przymiotoika/spro/-j inyl Typowemu użytkownikowi współczesnej polszczyzny kojarzy się on dziś etymologicznie z wyrazem prosię, zgodnie ze swoją obecną treścią 'nieprzyzwoity', mającą zresztą stare, szesnastowieczne tradycje. Teksty tego okresu zaświadczają jednak i inną postać oraz odmienne znaczenie tego słowa: sprostny 'prostacki, nieokrzesany, prymitywny’; u Orzechowskiego czytamy np. „Zadałeś posłom naszym nieumiejętność, jakoby oni tak aprostni byk, aby radzili o tym, czego nie znają". Qu. 39, Górnicki zaś pisze w „Dworzaninie": „Bardzo bym ja temu rad, aby się tych gier rozmownych, jako we Włoszech ludzie zacniejsi mają, też u nas ludzie nie-sprośni jęli”. 5, L. Przymiotnik sprostny był zatem motywowany wyrażeniem z prosta i miał odpowiednią do tego związku treść. Jej wyspecjalizowanym odcieniem było znaczenie 'barbarzyńska, okrutny’, również notowane w słowniku Lindego i ilustrowane przykładami siedemnastowiecznymi: „sprośnie raniony”. Chełm. Pr. 167; „Sprośna burza powstawszy, ostatnią zgubą u tanienia przegraża". Birk. Dom 111.

Dzisiejsza postać czasownika częstować nasuwa Skojarzenia semantyczne z wyrazem część; typowy użytkownik polszczyzny skłonny jest mu zatem przypisywać treść 'udzielać części tego, czym się dysponuje*. Tymczasem podłoże tej laickiej etymologu stanowią fakty czysto fonetyczne, mianowicie powstanie wtórnej nosowośoi e w pierwotnej formie częstować, motywowanej przez rzeczownik cześć. Związek semantyczny częstować (częstować) — cześć był całkowicie wyrazisty jeszcze w XVI w.; cza-

M

sownik miał wówczas znaczenie 'czcić, szanować',np. „A kto uprzejmie kogo częstuję, nie tylko obraz jego, ale i suknię (...) 1 cień na koniec (...) i ślad jego nóg (...) wielce sobie waży". Sk. Żyw. 301, Sł. Sz. Z tej ogólnej treści rozwinęło się znaczenie 'podejmować, gościć*, np. „Też Ludwika cesarza u siebie częstował, gdy do bożego grobu jechał". Biel. Kran.

302 Sł. Sz.; „Wdzięczne było Jagiełłowi poselstwo od Czechów i przeto częstował poały dobrze". Biel. Kr. 298, L. Ta sama treść 'okazywać cześć stanowiła punkt wyjścia innych jeszcze linii semantycznego rozwoju wyrazu, np. uogólnionego znaczenia 'traktować kogo jak* („Turczyn w każdym .państwie, które opanuje, senatora, biskupa jak chłopa częstuje", Paszk. Dz. 49, L) — albo przeciwnie — odcieni wyspecjalizowanych, np. obdarzać* („Częstowano go województwem, ale on wołał starostwo". Os3. Wyr. L).

Przytoczone przykłady ilustrują — jak się wydaje, wyraziście — komplikacje semantycznego rozwoju słownictwa wywołane działaniem etymologii ludowej. Dokonana w przeszłości rednterpretacja treści wyrazów stanowi też dodatkowe utrudnienie dla badaczy zajmujących się problematyką zmian znaczeniowych. Niejednokrotnie bowiem wtórne skojarzenia, które tak istotnie wpływają na losy danego słowa, mają charakter całkowicie przygodny i nieobliczalny, nie podlegają żadnym prawidłowościom, ich rozszyfrowanie więc nie jest rzeczą łatwą. Czasownik pastwie się występuje w staropolszczyźnie ze znaczeniem 'paść się’ („Pwaj w gospodna a czyń dobrotę, a przebywaj na ziemi i pastwi on będziesz w bogać-st wdech jego”. Ps. FI. 36, 3, Sł. Stp.). Przejście od tej treści do znaczenia 'znęcać się nad kim’ byłoby całkowicie niewytłumaczalne, jeśliby się nie założyło wpływu jakichś wtórnych asocjacji etymologicznych. Zdaniem Lucjana Malinowskiego ⁹² można się tu dopatrywać oddziaływania podobnego dźwiękowo czasownika bestwić się.

Dotychczas była mowa o wstępnych zaledwie trudnościach towarzyszących opisowi zmienności znaczeniowej wyrazów, tj. o -komplikacjach związanych z wydzieleniem samego przedmiotu badań. Nie mniej kłopotliwe problemy nasuwa zasadnicza część analizy, tj. rozpatrywanie faktów uznanych bezspornie za przykłady zmian semantycznych. Jeśli -przeobrażenia te dokonały się bardzo dawno, w epoce przedpiśmiennej polszczy -zny, jesteśmy zdani jedynie na mniej lub bardziej prawdopodobne hipotezy dotyczące .pierwotnej treści analizowanych jednostek. Jest to domena badań nad etymologią wyrazów; w drodze dociekań etymologicznych można np. ustalić, że wyraz gniew znaczył kiedyś gnicie, ropienie, słowo wstyd — "stygnięcie’, a czasownik mierzić pozostawał w ścisłym związku motywacyjnym z wyrazem marznąć itp.

** Studia nad etymologią ludową, j.w.