P1070619

2vw. 2, 434, L; „Pani Jaraczęwska ma osobną predylekcję do opisu balów i uroczystości’Grabów. Mich. Lit. 71, Dor. — 'osobliwą . Jednocześnie osobny był w znaczeniu 'prywatny, własny' dubletem przymiotnika osobisty („Każdy szlachcic jest wolny od podatków osobnych”. Pam. 85, 1, 939, L — 'Osobistych, indywidualnych *).

Można więc powiedzieć, że ogólna treść 'związany z osobą”, przysługująca pierwotnie wszystkim przymiotnikom omawianego „pola” słowotwórczego i stanowiąca podstawę ich nie ograniczonej wymienności, konkretyzowała się stopniowo w użyciach każdego z nich. W przymiotniku osobisty zaczęło dominować znaczenie 'związany z daną konkretną osobą”, a więc "prywatny, indywidualny'; w formacji osobliwy na plan pierwszy wysunął się odcień 'związany tylko z daną osobą', a zatem "szczególny, niezwykły”. Specjalizacja dawnej treści ogólnej w zastosowaniach poszczególnych formacji sprawiła, że w ich zespole zaczęło brakować wykładnika „czystego” znaczenia relacyjnego 'związany z osobą (bliżej nie określoną)'. Funkcję tę przejął powstały w XIX w. przymiotnik osobowy (np. fundusz osobowy, dane osobowe itp.).

Zostają też wyzyskane wszelkie nadmiary leksykalne powstające wskutek ekspansji pewnych typów słowotwórczych i cofania się innych. Proces ilościowego wzrostu przymiotników z formantem--ow(y), który

uintensywnił się szczególnie w trzeciej ćwierci XIX w., nie zawsze powodował zanik ich starszych ekwiwalentów semantycznych (np. struktur typu metalny, piaseczny itp.); na ogół stabilizowały się one w funkcji jakościowej, podczas gdy neologizmy z formantem -ow(y) przejmowały zakres znaczenia czysto relacyjnego "związany z...'.

Przypomnijmy chociażby repartycję przymiotników głodny "odczuwający głód” i głodowy 'związany z głodem’ (kuracja głodowa, śmierć głodowa itp.), która nastąpiła pod koniec XIX w., po okresie ich wymiennego użycia („głodna kuracja” Mick. Dziady 140; „głodna śmierć” Jeż, WD 211—12). Nie trwał on zapewne długo; Linde nie notuje jeszcze przymiotnika głodowy, może więc był to neologizm dziewiętnastowieczny.

Zarysowują się jednak i dość istotne różnice w przebiegu repartycji semantycznej struktur prefiksalnych — i przyrostkowych. Po pierwsze — w formacjach sufiksalnych procesy te mają z zasady charakter radykalniejszy, nadmiary leksykalne są usuwane konsekwentniej. Na przykład częsty jeszcze w początkach XIX w. typ dubletowości w zakresie rzeczowników czynnościowych: wymienność derywatów wstecznych i formacji z sufiksem -ek (np. wstęp — wstępek ‘wejście, wkroczenie”) — został w ciągu kilkudziesięciu lat całkowicie wyeliminowany z języka. Jedna ze struktur niekiedy zanikała (np. wylewek, ustępek)¹⁸⁷, częściej jednak za-

f" „Wylewek rzeki, stawu, jeziora”. Cn. Th. 1318; „Ustępek słońca od równika, dedinatio”. Solsk. Geom. 7, L.

Chowy wały się obie, w swoistym jednak zakresie znaczeniowym (por. dawne dublety występ i występek^1M, postęp i postępek¹⁸⁹ itp.).

Po drugie — podział funkcji semantycznych doprowadza do znacznie większej polaryzacji znaczeń w formacjach sufiksalnych niż w prefiksal-nych. Wśród struktur utworzonych przedrostkami raczej rzadko się zdarza całkowite zerwanie więzi znaczeniowej między dawnymi dubletami; zwykle utrzymuje się w nich pewne wspólne „jądro” znaczeniowe (por. uczuć i odczuć — 'doznać*). Tymczasem całkowite rozejście się treści jest zjawiskiem częstym w zakresie formacji sufiksalnych.

Można tu przytoczyć przykłady par elementów niegdyś wymiennych, a dziś skrajnie zróżnicowanych znaczeniowo, np. słabość — słabizna ^m, okolica — okoliczność^lfll, łoże — łożysko^1M, zbyteczny — zbytni — zbytkowny ,¹⁹³, szlachecki — szlachetny¹⁹⁴ itp.

^m Obie formacje były tak nieograniczenie wymienne, że mogły wystąpić nawet w obrębie tego samego zdania; por. „Każdy występek wedle osoby idzie, jeśli kto z wielkich stanów występuje, tym ci też jego występ jest szkodliwszy". Kosz. Lor. 21, b, L.

ist Tradycja zamiennych użyć wyrazów postęp i postępek przetrwała aż do XIX w.; por. „Kazał mię krajowego uczyć języka, w którym wkrótce dość znaczne uczyniłem postępki". Nieme. Różne 396; „Szybkie i znakomite musiał postępki robić w swoim rzemiośle". Proch. Szkice 137, Dor.

¹⁸⁰ „Znać trzeba słabizny państwa, za które by go najsposobniej ujmować i pso-wać”. Kłok. Turk. 62, L. Współcześnie refleksem tego użycia jest określanie wyrazem słabizna słabych tekstów, produkcji artystycznych itp.: „Artykuły, które pisał, były słabizną, ale zdołał je zawsze wsunąć do najbardziej poczytnych pism". Prasz. Trzyn. 49, Dor.

^m Treść ‘najbliższo otoczenie’ wyrazu okoliczność oznacza Linde jako przestarzałą i ilustruje głównie cytatami szesnastowiecznymi, np. „Przedał wieś z jej okolicznością". Groch. W. 256; „Krzyżacy okoliczność wszystką z tę i z tamtę stronę Warty mieczem burzyli". Krom. 333 itp.

^łM „Mówi Jezus choremu: wstań a weźmij łożysko swoje, a idź’’. W. Post W 2, 275, L. Prawdopodobnie ogniwem pośredniczącym między tą treścią a znaczeniem współczesnym ‘Zagłębienie, w którym coś się mieści, jest osadzone, porusza się’ był odcień ‘legowisko’; por. „Uczynię Jeruzalem (...) łożysk! smaków". Leop. Jer. 9. 1;

,.Łożyska Centaurowe”. Ustrz. Tr. 111, L.

^1M Wymienność przymiotników zbyteczny i zbytni miała charakter obustronny. Knapiusz pisze np. „zbyteczny, zbytni, co zbywa" i ilustruje użycie formacji zbytni w tym znaczeniu przykładem: „Zbytnie rzeczy w ciele ludzkim, excrementa^H; w Adagiach z kolei cytuje przysłowie: „W nędzy łacno poznawamy, jak wiele zbyt-nich rzeczy miewamy". I odwrotnie: w znaczeniu ‘nadmierny’ jeszcze w XIX w. mógł wystąpić przymiotnik zbyteczny, np. ..Najwięcej odróżniał się od innych ludzi swoją zbyteczną otyłością". Staszic, Dzień, II, 31; „Obwiniano go (-.) o zbyteczne uciskanie obywateli podatkami”. Kaczk. Amunc. II, 5, Dor.

Z kolei zbytni i zbytkowny były dubletami w znaczeniu "luksusowy, wystawny* (o przedmiotach), ‘kochający się w zbytku, w luksusie’ (o osobach), np. .Młodzieniec zbytni tak był ojcowi mienie potrą wił, iż tylko w jednej sukni został". Ezop. 72; w funkcji tej pojawiał się zresztą i zbyteczny, np. „Bodaj kobiety nie wymyślały ubiorów zbytecznych”. Karnk. Kat. 348; „Jako na ten zbytek Polski naszej stać może; pod słońcem zbyteczniejszego państwa nie ukaże, choć są we wszystko obfitsze". Falib. N 1 L.

^,M Szlachecki był przymiotnikiem jednoznacznym, występował tylko w treści "związany ze szlachtą’, natomiast szlachetny jeszcze w XIX w., a nawet w pierwszych latach XX w., mógł znaczyć zarówno "uczciwy, o pięknym charakterze’, jak ‘należący do szlachty’, np. „Występuje energicznie w obronie (...) ludzi nieszlachetnego pochodzenia, godnych wszakże miana „gentelman". Rudniań. Idea 78, Dor.

245