P1080404

Dźwięki z przeszłości

Archeologia muzyczna w Europie Północno-Zachodniej

zne instrumenty muzyczne, w pierwszym rzędzie myślimy o starych skrzypcach, psaiteriach, obojach i innych amy z koncertów i muzeów. W katalogu Dźwięki z przeszłości mowa jest przede wszystkim o instrumentach a. Chodzi tu o rogi pielgrzymie i klaskanki z talerzykami, bębny rurowe i lury, flety wytwarzane z pędów bzu rdzo proste instrumenty sygnałowe, „trzaskawki”, ale również zabawki, nierzadko wykonane przez samego grajka, n katalogu znaleziska to nie chronione i pielęgnowane przez pokolenia instrumenty, jak na przykład skrzypce / dmioły poświęcane bogom łub niedbale wrzucane do grobów, zagubione gdzieś po drodze lub podczas fobywane są na światło dzienne z głębokich wykopów budowlanych dawnych miast lub zabezpieczane podczas znajdywane przypadkowo lub systematycznie odkopywane. Niekiedy są w nienaruszonym stanie i nadają się ość instrumentów jest tak mocno uszkodzona lub zbyt krucha, by móc odtwarzać ich dźwięki| Rekonstrukcja^ archeologii eksperymentalnej, która może sporo wyjaśnić, ponieważ w bardzo wielu odkopanych obiektach ,/ kiedyś ich pierwotne przeznaczenie. Tak np. powstaje pytanie, czy wykopaną rurę kościaną można traktować fletu. Sporządzanie kopii oraz rekonstrukcji to kierunek badań, umożliwiający wydobywanie dźwięków z odległej ^ ę jedynie na przypuszczeniach, mówiąc o rzeczywistym brzmieniu instrumentów sprzed setek lat Właściwie nie ' si sposobów muzykowania, intonacji i zakresu wykorzystywania wszystkich możliwości danego instrumentu, iez, jakie melodie grywano: przez długie stulecia prawie nie prowadzono zapisu nutowego muzyki instrumentalnej, nie praktykowano tego również po jego wynalezieniu, grywano z pamięci, ą uczono się podczas przysłuchiwania się grającym. Dlatego też niezbyt poprawny wydaje się termin „archeologia muzyczna": nie można bowiem „odkopać” muzyki, w całym tego słowa -znaczeniu. Jest to natomiast możliwe w przypadku instrumentów służących do uprawiania muzyki. Stanowią one obecnie pomost do świata dźwięków minionych epok.

Skala wydobytych znalezisk rozciąga się od prawdziwych instrumentów aż po dziecięce zabawki. I tak, spotkać można pięciostrunowe liry, towarzyszące niegdyś bardom, opowiadającym o bohaterskich historiach, huczące trąby, umieszczane na pokładach statków, rogi odlewane z brązu, odgrywające ważną rolę podczas odprawiania mrocznych obrzędów, odstraszające kołatki trędowatych czy

wreszcie budzące wzruszenie dziecięce pałeczki do bębenków i cichutko furkoczące wirujące krążki. Odkrywane są instrumenty, o których istnieniu nigdy byśmy się nie dowiedzieli, ponieważ nigdy nie zostały uwiecznione ani na obrazach, ani w żadnych źródłach pisanych; pochodzące z epoki kamiennej bębny w kształcie klepsydr, grzechotki ceramiczne z nadbrzeżnych wzgórz ciągnących się

wzdłuż Morza Północnego, starorzymskie drążki z grzechotkami oraz piszczałki cynowe ze średniowiecza Z drugiej strony mamy do czynienia z instrumentami o dobrze udokumentowanym pochodzeniu, odkrywane jednak, w najlepszym razie, w pojedynczych częściach lub jako dodatek do czegoś. Na przykład drewniane bębny, kiedyś z pewnością licznie występujące, h z punktu widzenia archeologii okazały się Y "zupełnie nieznane; pozostała po nich tylko jedna pałeczka Nawet gdy konkretny instrument dokładnie poznano dzięki ilustracjom i dokumentacji muzycznej, wykopaliska mogą dostarczyć nowych informacji na jego temat Pięknym przykładem takiej sytuacji są cytary z siedemnastego wieku, wykopane na terenie Flewolandii. Chodzi tu o jedyne zachowane egzemplarze cytar holenderskich, utrwalone przez Johanna Vermeera na obrazie Ust. Owe cytary odnaleziono na pokładzie statku, leżącego przez wieki na dnie morza i dzięki czemu ocalały w stanie prawie nienaruszonym.

Co jest w tej sytuacji niezwykłe, to fakt, że

zachowały się również naciągnięte na instrument mosiężne struny. Stąd wiemy już na pewno, jak wyglądał naciąg cytary. Jednak nie wszystkie instrumenty ani też ich poszczególne elementy przeżywają swój podziemny żywot Stan, w jakim się znajdują, zależy od użytych materiałów; ogromne znaczenie mają również warunki zewnętrzne oraz rodzaj gleby, w której spoczywają. Ceramika zachowuje się w większości przypadków bardzo dobrze.

0    czym świadczą znalezione grzechotki ceramiczne oraz rogi pielgrzymie, choć wiele z tych egzemplarzy jest stłuczonych. Dla konserwacji materiałów organicznych rozstrzygające znaczenie ma rodzaj gleby. Niektóre przedmioty najlepiej zachowują się w ekstremalnie suchym środowisku, dla innych z kolei wymagane jest wilgotne

1    hermetyczne otoczenie. Tak więc każdy rodzaj gleby ukrywa inne znaleziska.

Na przykład w namułach, ciągnących się wzdłuż wybrzeża Morza Północnego, usypanych z ilastych gruntów, dobrze zachowały się kości. Ponieważ wzniesienia te niszczone były zwłaszcza na terenie

Holandii, właśnie tam znaleziono niezwykle dużo piszczałek wykonanych z kości.

Można stąd wnosić, że mieszkańcy tych terenów grywali głównie na piszczałkach; znaleziska innych instrumentów świadczą jednakże o tym, że mamy do czynienia z wieloodmianową kulturą muzyczną.

Tak więc poprzez różnice regionalne zdobywa się więcej informacji na temat wrażliwości określonych materiałów oraz warunków glebowych, korzystnych lub niekorzystnych dla konserwacji, niz

0    popularności i rozpowszechnieniu danych instrumentów. Aby jak najlepiej zinterpretować znalezisko i stworzyć najbardziej kompletny obraz kultury muzycznej minionych czasów, należałoby skoncentrować się nie tylko

na wykopaliskach, lecz również wykorzystać informacje pochodzące z ilustracji

1    przekazów pisemnych. Odpowiednia wiedza na temat ludowych instrumentów muzycznych, ich pozycji w społeczeństwie, okoliczności, czasu i rodzaju użycia oraz wszelkie informacje o obrządkach z nimi związanych, pomocne są w lepszym zrozumieniu roli znalezionych instrumentów. Na muzyczno-archeologicznej mapie Europy Północno-Zachodniej widnieje jeszcze sporo białych plam. Dzięki projektowi Dźwięki z przeszłości znikną, niekiedy w zaskakujący sposób, liczne puste miejsca. Niniejszy katalog oraz prezentowana wystawa zabiorą Państwa na wyprawę, podczas której odnalezione instrumenty znów powrócą do życia.