P1120753 resize

i kilka fragmentów ceramiki lei^cc między trzema kamieniami spoczywały powyżej brunatnej plamy (por. Szydłowska 1972. s. 152). Z kolei na innym cmentarzysku grapy górnośląsko-małopolskiej w Będzinie-Łagiszy. woj. I aiowickie odkry to niezbyt regularną jamę oznaczoną jako grób nr 300. w której wy pełni%ku wystąpiła spalenizna, fragmenty ceramiki i uchwyt grzechotki (Gałasaaska-Hrebendoma 1989. tabl. XCIIlq: CXXIV). Takim pochówkiem wydaje się być również grób nr 113 odkryty na cmentarzysku w Laskach, składający się z czterech naczyń i grzechotki (Cwirko-Godycki. Wrzosek 1938. s. 174-175).

Grzechotki występują najczęściej w grobach pojedynczych, zawierających szczątki jednej osoby, przeważających na cmentarzyskach ludności kultury łużyckiej. Jednakże analizy antropologiczne. jak również obserwacje czynione na cmentarzyskach wskazują niezbicie na umieszczanie ich również w grobach zbiorowych, głównie zawierających szczątki osoby dorosłej i dziecku. Przykładem tego jest pochówek nr 54 odkryty na cmentarzysku grupy górnośląsko-małopolskiej w Częstochowic-Rakowic. We wnętrzu prostokątnej jamy grobowej natrafiano na przepalone i przemieszane kości kobiety w wieku około 25 lal i trzyletniego dziecka, a na zachód od nich trzy w identyczny sposób uszkodzone grzechotki zoomorficzne (Blaszczyk 1965. ryc. 72 i 73). Byl to jedyny na cmentarzysku pochówek wyposażony w grzechotki; nie znaleziono ich w 6 podobnych grobach zawierających przepalone szczątki pochowanych wspólnie kobiet i dzieci (Błaszczyk 1965. s. 176-177). Na niezwykle interesujący zespól grobowy nr 7/7a. datowany na V okres epoki brązu, natrafiono na cmentarzysku w Niesułowicach. Na dnie jamy grobowej ustawiona była popielnica ze szczątkami mężczyzny z grapy wiekowej Maturus. a powyżej draga popielnica z prochami osoby w wieku 18-22 lata o nieokreślonej płci. W wyposażeniu tego pochówku znajdowały się 3 grzechotki, z których jedna złożona została poniżej urny z prochami mężczyzny (Domańska. Lasak 1997. **- 115). Grób ar 1198 zawierający szczątki dwóch osobników odkryto również w Kietrzu, pod dużą misą nakrywającą umieszczone były dwie popielnice, do których zsypano prochy osoby w wieku AduJius oraz kości osoby o nieokreślonym wieka i pici; jednym z elementów wyposażenia grobowego były fragmenty zdobionej grzechotki (Gcdl 1987. tabl. LXXIII:S). Grób. określony przez odkrywcę jako -rodzinny**, datowany na koniec I poi. IV okresu epoki brązu, wystąpił aa cmentarzysku w Cybincc-Bieganowic. W obiekcie tym. zawierającym w samic 82 pozycje inwentarzowe, natrafiono m.in. na 6 naczyń z przepalonymi szczątkami ludzkimi oraz 3 grzechotki umieszczone w ramach głównego zgrupowania darów grobowych (Marcinkian 1981). Z kolei w miejscowości Owieczki, woj. sieradzkie, na cmentarzysku z końca IV i V okresu epoki brązu, odkryto podwójny grób. który oznaczono nr 20. We wschodniej c/ęst i owalnej jamy grobowej znajdowała się duża popielnica obsypana resztkami stosu, a około 50 cm na zachód od niej małe naczynie z niewielką ilością drobnych kości oraz 2 przystawki i dwie grzechotki - grób ten zawierał szczątki osoby dorosłej i dziecka (Kufel -Dzierzgowska 1987. s. 168; tabl. V:4). Na ile cmentarzysk, gdzie groby zbiorowe wyposażone w grzechotki stanowią zjawisko marginalne, znaczną odmiennością cechuje się stanowisko w Rodniach. na którym pochówki dwu- i kilkupopielnicowc nic należą do wyjątków. Na obszarze tegoż cmentarzyska odkryto łącznie 24 zespoły grobowe z grzechotkami. w tym 6 pochówków zawierających więcej niż jedno naczynie ze spalonymi szczątkami ludzkimi. Ze starszą fazą użytkowania cmentarzyska <IV-V okres epoki brązu) związano 4 groby zawierające od 2 do 5 popielnic, natomiast z młodszą (V okres epoki brązu i okres halsztacki C) jeden pochówek z dwiema i jeden z czterema urnami (Miklaszcwska-Balcer, Mickiewicz 1968; por. także Tab. I ze s. 265 w tym artykule).

Bardzo wyraźne różnice obserwujemy w zakresie usytuowania grzechotek w ramach poszczególnych zespołów grobowych. Najczęściej występują one w obrębie jam grobowych, zarówno pochówków ciałopalnych, jak i szkieletowych. W przypadku złożenia przepalonych szczątków zmarłego do naczynia dominuje umieszczanie analizowanych przedmiotów w bezpośrednim sąsiedztwie popielnicy. Grzechotki występują najczęściej wraz r pozostałymi darami grobowymi lokowanymi głównie od strony południowej, południowo-zachodniej i wschodniej. Spotykamy się z umieszczaniem grzechotek w naczyniach przystawnych, przede wszystkim misach, rzadziej czerpakach i kubkach, a sporadycznie również z nakrywaniem ich tymi naczyniami lub okładanie kamieniami. Pewną odmiennością w tym względzie cechuje się cmentarzysko w Laskach, gdzie aż w 39 pochówkach - na łączną liczbę 68 grobów z grzechotkami — przedmioty te umieszczono w przystawkach, w większości właśnie « misach. W sytuacjach wyjątkowych grzechotki odnajdywano wewnątrz popielnic, na przepalonych szczątkach ludzkich¹, jak również pod urną (m.in. wspomniany wyżej grób nr 7/7a na cmentarzysku w Nicsulowicach). W grobach szkieletowych oraz pochówkach jamowych naśladujących szkieletowe, grzechotki umieszczano wśród pozostałych darów grobowych, tj. głównie od strony głowy, rzadziej u stóp zmarłego, a sporadycznie po jego lewej lub prawej stronie. Również w tego typu pochówkach spotykamy się z wkładaniem grzechotek do przystawek, głównie mis. Niewielka liczba analiz antropologicznych nie daje podstaw do wiązania określonego usytuowania grzechotek w grobie z płcią i wiekiem pochowanej w nim osoby. Zarówno na cmentarzyskach ciałopalnych, jak i birytualnych grzechotki odnajdowano w stropach jam grobowych, czy wręcz w konstrukcjach nakrywających je bruków kamiennych. Nie jest to zbyt częste zjawisko, w każdym razie taką ich lokalizację odnotowujemy we wszystkich wymienionych wcześniej typach i formach grobów. Między innymi na wspomnianym cmentarzysku w Przeczycach pochówki o takim usytuowaniu grzechotek

Min. w Podli lach w grobach nr 11. 146 i 286 (MikUt/rwika-Balcer. Mtikirwici 1968. ryc 22; 50. 105); Latkach - grób nr 55 (Cwirfco-Oodycki. Wrzątek 1938. s. 178). Praszce - grób nr IV lRóżańska 1961. s. 291); Łod/i-Rudzie Pabianickiej - grób nr 22. Modelach - grób nr (Jadc/ykowa 1996.». 228); Kietrzu - grób nr 924. zawierający szczątki osobnika In/iuu II (Gedl 1987. mbl. 10.12).