P1130774 resize

175

bokość wynosiła ok 1,5 m. W wypclniskach jamo dkryto nieliczne fragmenty ceramiki oraz rozcieracze kamienne. Podobny typ osadnictwa otwartego reprezentuje osada ze Zdrojek przebadana w niewielkim tylko stopniu. Odkryto tam trzy jamy z bardzo ubogim inwentarzem ceramicznym, ale za to ze znaczną ilością materiału krzemiennego (E. Kempisty 1973, s. 181 n.). Ślady pobytu zapewne niewielkich grup ludności kultury trzcinieckiej odkryto także m. in. w Niewiadomej, woj. siedleckie (Inf. Arch. 1971, *. 203), Radomiu-Wośnikach (Inf. Arch. 1969, s. 84-85) i Stochach Annopolskich, woj. białostockie (A. Gardawski 1959, s. 75-76).

Obraz osadnictwa ludności kultury trzcinieckiej wc wszystkich strefach zasiedlenia rysuje się dosyć jednolicie. Obok rozległych i stosunkowo długo użytkowanych osad (Złota Plńczowska, Lutomiersk) istniały zapewne mniejsze skupiska, a także znaczna liczba sezonowych obozowisk rozsianych zwłaszcza w regionach północnych i północno-wschodnich.

Cmentarzyska

W odróżnieniu od osad cmentarzyska odznaczają się znacznym zróżnicowaniem tak pod względem form obrządku pogrzebowego, jak i cech zewnętrznych. Sytuacja ta jest, jak się wydaje, odbiciem różnic czasowych istniejących pomiędzy poszczególnymi rodzajami pochówków oraz, co równie istotne, świadectwem istniejących wówczas odrębności regionalnych. Podstawową formą rytuahl pogrzebowego w kulturze trzcinieckiej prawie przez cały okres jej istnienia był obrządek szkieletowy, występujący na większości znanych Cmentarzysk. Groby ciałopalne są znacznie rzadsze i należą raczej do młodszej, schyłkowej fazy tej kultury. Zasięgi terytorialne występowania obu form pochówków wzajemnie się przenikają. Groby zakładano albo na cmentarzyskach płaskich, albo pod kurhanami, przy czym te ostatnie znane są jak dotąd wyłącznic z regionów południowych i z zachodniej strefy pogranicznej. Wzajemne relacje czasowe cmentarzysk płaskich i kurhanów nie zostały jeszcze w pełni wyjaśnione. Groby szkieletowe występują zarówno w postaci pochówków pojedynczych, jak i zbiorowych zawierających czasem szczątki kostne ponad 20 osobników. Układ szkieletów składanych w jamach, grobach z obudową kamienną czy drewnianą jest na ogół bardzo zróżnicowany. Pochówki ciałopalne występują głównie w postaci grobów warstwowych i jamowych. Na koniec trzeba jeszcze dodać, że znane są także w kulturze trzcinieckiej groby ze szkieletami nadpalonymi, interpretowane jako stadium przejściowe między obrządkiem szkieletowym i ciałopalnym.

1.    W grupie szkieletowych grobów płaskich obiektami przewodnimi są stanowiska z Żernik Górnych, Wolicy Nowej i Kos ma. Na pierwszym z tych cmentarzysk odkryto 12 grobów w jamach głęboko wkopanych w calec. Każdy grób zawierał od 3 do 52 osobników. Cechą charakterystyczną omawianych pochówków był specyficzny układ szkieletów polegający na tym, że w każdej jamie część zmarłych miała czaszki ułożone w jednym końcu grobu, a pozostali w przeciwnym, kości zaś kończyn nakładały się na siebie. Wyposażenie pochówków żcrnickich było stosunkowo skromne. Tylko niektóre groby zawierały pojedyncze naczynia oraz drobne ozdoby z brązu, np. szpile, pierścienie, zawieszki i paciorki (A. Kempisty 1970, s. 75-80).

Z Wolicy Nowej pochodzą trzy pojedyncze groby ze szkieletami skurczonymi, ułożonymi na boku oraz jeden duży grób zbiorowy, zawierający szczątki kostne 23 osobników rozmieszczonych w trzech warstwach. W grobie zbiorowym układ kości był podobny jak w pochówkach z Żemik Górnych. Inwentarz zabytkowy pochówków z Wolicy Nowej stanowiły naczynia, kilka brązowych tutulusów, jedna igła brązowa i szydła kościane (K. Jażdżewski 1948, s. 118 n.).

Ciekawych informacji dostarczyły badania w Kosinie, gdzie wyeksplorowano jeden grób zbiorowy umieszczony w prostokątnej jamie o wymiarach 4,5 x I m. Zawierał on trzy warstwy szkieletów należących do 28 osobników. W pierwszym, górnym poziomie zalegały szczątki kostne 4 mężczyzn, 5 kobiet i 1 dziecka. W warstwie drugiej, nieco poniżej, znajdowało się rumowisko nadpalonych szkieletów 3 kobiet, I mężczyzny i 3 dzieci. W warstwie tej odkryto fragmenty naczyń oraz dwie bransolety brązowe. I wreszcie na najniższym poziomie, w partii centralnej, spoczywał nadpalony szkielet kobiety w układzie skurczonym na boku. U nóg zmarłej znajdowały się jeszcze dalsze pochówki 5 mężczyzn, 2 kobiet i 3 dzieci. Czaszki tych osobników były zgrupowane oddzielnie pod warstwą kości długich (B. Chomentowska 1964, s. 237 n.).

Oprócz wymienionych trzech cmentarzysk znanych jest jeszcze szereg pojedynczych grobów szkieletowych, m. in. ze Złotej, woj. tarnobrzeskie (A. Gardawski 1959, s. 87), Iwanowic, woj. krakowskie (L. Gajewski 1969, pl. 130), Swołszowic-Borek, woj. piotrkowskie (Inf. Arch. 1970, s. 95) czy Brześcia Kujawskiego (A. Gardawski 1959, s. 19).

2.    Najliczniejszą grupę stanowią pochówki szkieletowe pod nasypami kurhanów. Wśród nich szczególne znaczenie posiadają obiekty odkryte w Łubnej i Okalcwie. W Łubncj, jednym z największych cmentarzysk kurhanowych kultury trzcinieckiej, przebadano 29 mogił. Wszystkie kurhany posiadały niewielkie rozmiary, prze-