P1180357

150 Gerard Labuda

nego XIII- i XIV-wiecznego pojawienia się ludności pruskiej na lewym brzegu Wisły ^{1 2}.

Nieco reliktów bałtyjskich na lewym brzegu Wisły stwierdzili w swych badaniach etnografowie, np. wyraz czajczad.uk na określenie krasnoludka, z pr. kauks, lit. kaukadukas; zauważono też nieco wyrazów pochodzenia bałtyjdkiego w gwarach pomorskich, szczególnie na Kociewiu i na Kaszubach¹. W obu wypadkach brak jednak ściślejszej chronologii, umożliwiającej powiązanie tych zapożyczeń z ewentualnymi procesami migracyjnymi lub wpływami kulturalnymi.

Do największej rozbieżności poglądów doszło w archeologii. Jak wiadomo, istota tych rozbieżności tkwi w metodzie scalania jednostkowych faktów kulturowych w kumulatywne pojęcia kultur i w nadawaniu tym kulturom na następnym etapie interpretacji konkretnych znaków etnicznych. Archeologia jest od dłuższego czasu świadoma współczynnika błędu, tkwiącego w tych interpretacjach, jednak na jej usprawiedliwienie trzeba powiedzieć, że działa ona niejako pod przymusem wypowiedzi, narzucanym jej przez przedstawicieli dyscyplin sąsiednich, którzy nie chcą zadowolić się ani samym opisem, ani samą typologią artefaktów, lecz domagają się odpowiedzi ma pytanie, jaka grupa etniczna je wytworzyła i jaką one w jej życiu odgrywały rolę. Przy czym obojętne jest, czy przystępujemy do tego zadania metodą retrogresji, czy też progresji, zawsze stajemy na dodatek przed drugą trudnością interpretacyjną, wymagającą zdeklarowania się co do ciągłości lub też nieciągłości tych kultur².

W wymienionej tutaj sprawie kwestia ta znalazła swój wyraz w odmiennym interpretowaniu ciągłości osadnictwa na terenie Prus i Pomorza Gdańskiego. Z tezą o ciągłości osadnictwa na obszarze między Pasłęką i Dżwiną, od epoki brązu poprzez okres rzymski aż do czasów krzyżackich, wystąpił Carl Engel (1933), przypisując równocześnie zasługę wytworzenia kultur charakterystycznych dla tych epok ludności bałtyjśkiej. Odpowiednikiem etnicznym tej kultury byli według niego

Estiowie, wspomniani po raz pierwszy przez Tacyta już w 1 w. n.e., do Wisły ludność ta doszła dopiero koło 500 r. n.e.

Inaczej wyobraża sobie stosunki etniczne Lothar Kilian. Wychodząc ze zrekonstruowanej przez siebie względnej jedności kulturowej obszaru miedzy Parsętą na Pomorzu aż pod Dżwinę w epoce brązu rozciągał konsekwentnie na ten obszar bałtyjskie jego oznakowanie; ludność bałty jska miała stąd ustąpić w epoce żelaza na wschód pod napo-rem Germanów; w okresie rzymskim granica między ludnością germańską a bałtyjską miała się znajdować na linii Pasłęki; po odejściu Germanów Bałtowie (Prusowie) zbliżyli się na powrót do Wisły, a Pomorze Gdańskie zajęła ludność słowiańska⁵.

Jedność kulturową obszaru między Parsętą i Dzwiną zlikwidował jednak Józef Kostrzewski, przywracając w zasadzie geograficzne rozmieszczenie kultur według schematu zaproponowanego przez Engla. Pomorze Gdańskie w epoce brązu zaliczał on do obszaru kultury łużyckiej, którą zgodnie ze swym generalnym poglądem na tę kulturę przypisuje on Prasłowianom. W swoim czasie J. Kostrzewski sądził, że „pojawienie się we wczesnym okresie żelaznym wschodniopruskiej kultury kurhanów i pokrewnej jej pomorskiej kultury grobów skrzynkowych inależałoby] uważać za wyraz wyodrębnienia się ludów bałtyjskich z pierwotnej jedności bałtosłowiańskiej”, później jednak wrócił do „pierwotnego poglądu o zaczątkach formowania się odrębnej kultur}' prabałtyjdkiej już w II i III okresie epoki brązu, a więc równocześnie z tworzeniem się kultury przedłużyckiej i trzcinieckiej, które w III okresie brązu stają się 'składnikami powstającej w tym czasie prasłowiańskiej kultury łużyckiej"'. W ślad na tym również kulturę pomorską (grobów skrzynkowych, urn twarzowych) przypisał on Słowianom, uważając ich za potomków ludności „łużyckiej". Dopiero na okres rzymski datuje on przybycie na teren Pomorza Gdańskiego napływo-

1

' L- Weber. Preussen por 500 Jahrtn in culturhiitorischer, statistischer und milUarlscher Beziehung, Danzig 1878; całość dyskusji na ten temat przedstawi! J. Powlerski. Kształtowanie się granicy pomorsko-prusfciej w okresie od XII do początku XIV w.. Zapiski Historyczne, 30: 1965, i. 7 In.

2

   Ob F. Lorentz. A. Fischer, T. Lehr-Spławiński, Kaszubi. Kultura ludowa i język, Toruń 1934; T Milewski. Stosunki językowe polsko-pruskie. Stawia OcćldentaUs, 18: 1947, s. 75 1 n.; G. Labuda. Ze stosunków językowych ka-srubsko-pruskich. [w:l Słowianie w dziejach Europy, Poznań 1974, _s. 75 j „

*    Ob. niżej rozdz. III.