P1190028 (2)

to Jest dość ważne, często bowiem nie precyzujemy bliżej, czy chodzi o źródła typu pierwszego, czy drugiego; tymczasem należy dostrzec, że źródła religii zmieniają się, że w miarę rozwoju ludzkości pewne typy źródeł muszą ustępować czy też zmniejszać swą wagę w stosunku do innych, czyli że proporcja poszczególnych źródeł wobec siebie jest różna w ogólnej „puli” źródeł na różnych etapach rozwoju społecznego.

Problematyka źródeł religii interesowała badaczy już cd dawna. Znane jest np. zdanie myślicieli starożytnych o tym, że „strach zrodził bogów” ¹⁸. Później — szczególnie w okresie Oświecenia (Anglia, Francja) — nader popularnym był pogląd, iż źródłem religii jest niewiedza o świecie >•. Tak więc zarówno w starożytności, jak i w czasach nowożytnych dominowały psychologiczne teorie źródeł religii. W późniejszych czasach modne były również, szczególnie pod wpływem darwinizmu i freudyzmu, biologiczne koncepcje genezy i źródeł religii ²⁰. Zasadniczy przełom w tej sferze zagadnień był dziełem twórców marksizmu, którzy po raz pierwszy przypisali źródłom religii właściwą rangę zjawisk społecznych. Nie przekreślając znaczenia psychicznych źródeł religii, marksizm-leninizm zwraca uwagę na fakt, że myślenie ludzkie jest tworem społecznym. a więc dynamizmy religiotwórcze nie są właściwością typowo osobniczą. W przeciwieństwie do biologicznych ujęć źródeł religii marksizm stwierdza, iż prawa biologiczne, rządzące gatunkami niższymi od

» Mllin dana o poglądach antycznych myślicieli na rtllglą oraz na k wcatlc źródeł rei leli znajdzie czytelnik w pracy A. Nowickiego: Ztaaztylzl o rettpM. Kraków—Warszaw a MM.

i» O poglądach oświeć en łowców na rellglą zob. np. A. Nowicki: A teizm fre ncusklch materialistów XVIII wieku, „Myśl Filozoficzna", Warszawa IMŚ. nr t-ł, i. atl-Nl, oraz artykuł tego* w zbiorze: Atetzm m retlpto, Warszawa IBM, wyd. i, s. IZB—IM.

as Caąóetowe Informacje o tym nurcie moim czytelnik znałeś* u Ch. Jfalnchelina: Pochodzenie rellpll. Warszawa IBM, z. TT—A*.

człowieka oraz ludzkością na początkowym etapie rozwoju, uległy wraz z nastaniem społeczeństwa przewadze praw socjologicznych **. Pod wpływem idei marksizmu koncepcja społecznego charakteru źródeł religii stała się ogólnonaukowym dorobkiem religioznawstwa, przede wszystkim w takich jego współczesnych dziedzinach, jak socjologia i psychologia społeczna religii.

Zgodnie z naszym strukturalistycznym podejściem do religii będzie nas tu szczególnie interesować kwestia budowy wewnętrznej całej ..puli” źródeł religii. a więc problem klasyfikacji tych źródeł. Zagadnienie typów źródeł religii stanowi przedmiot ożywionych dyskusji w religioznawstwie radzieckim ^B. Analiza tych typów jest nader ważna, m. in. ze względu na zrozumienie przyczyn utrzymywania się religii we współczesn ości.

W typologii źródeł religii — dalekiej jeszcze od porządnej systematyzacji — wyróżnia się zazwyczaj trzy typy tych źródeł:

—    przyrodnicze (czasem zwane niepoprawnie „naturalnymi”), czyli te czynniki religiotwórcze. które wynikają ze stosunku człowieka do przyrody;

—    psychiczne (których częścią są źródła poznawcze, gnoseologiczne), czyli czynniki wytwarzające lub podtrzymujące religię w umyśle ludzkim;

—    społeczne (których częścią są klasowe źródła religii), a więc dynamizmy religiotwórcze wynikające z rozwoju procesu społecznego, ze stosunków między ludźmi.

li Zob. np. D. M. Ugrlnowio: O ip«ofikw    Mosiewa IMł.

» Zob. np. A. D. Su chow: Surjal«y)« i pj»o»cołopłcrs»klJ* fcono* rieltpll, Moskwo INI; I. A. Krywieilew: Soc)»tnyt* I yiim>nK»«ic»«»tk korni rlaUykl, w zbiorze:    Nauka i rluUglja, Moskwa INI. a. 3»—OS.

P- P. ężerknszin; O aocJsini/cAi kornlark rlfhgH. „Woprosy rUnsalU". Moskwa 1358, nr 0, s. as—41.