P1190053 (2)

56 ŹRÓDŁA I METODY

miejsca, na którym prowadzone są wykopaliska lub w którym przypadkowo (np. w trakcie prac budowlano-ziemnych) bądź przez zamierzone prospekcje powierzchniowe zidentyfikowano materiały lub obiekty z dawnych okresów. Ale w przypadku prac realizowanych na terenach ośrodków miejskich dostrzegalna jest znaczna dowolność w rozumieniu tego określenia. Znane ml są opinie, ze stanowiskiem archeologicznym jest cały teren badanego ośrodka, jak i postulujące, aby terminem tym obejmować co najwyżej określony kwartał zabudowy miasta (np. część staromiejską). Jeszcze inni uważają, że zakres znaczeniowy tego pojęcia ograniczyć należy do obiektów zlokalizowanych w przestrzeni miejskiej, takich jak kościół czy posesja, lub też do ściśle określonych elementów topograficznych, takich jak wzgórze zamkowe, plac, rynek, pan śp W tym ostatnim rozumieniu są to łatwe do identyfikacji miejsca, w których natknięto się na znaleziska lub zlokalizowano wykopy archeologiczne

Na terenach pozamiejskich pośrednich wskazówek na temat lokalizacji stanowisk archeologicznych dostarczają znajdowane na powierzchni terenu koncentracje materiałów pochodzenia antropogenicznego. Dla okresu wczesnego średniowiecza są to najczęściej grudki wypalonej gliny (polepa), przepalone kamienie, węgle drzewne, kości ludzkie i zwierzęce lub ułamki naczyń glinianych. Można domniemywać, że w większości przypadków materiały takie pochodzą z dawnych struktur osadniczych, niszczonych w wyniku erozji lub działalności gospodarczej człowieka. Ale wówczas pozostają nierozstrzygnięte pytania: czy kilka fragmentów ceramiki znalezionych na powierzchni terenu to niewiele znaczący ślad osadniczy, czy też może świadectwo wczesnośredniowiecznej osady⁵? Zdecydowanie łatwiej jest dokonać właściwej oceny, gdy obiekty osadnicze ujawniają się w trakcie prac budów lano-ziemnych lub w wyniku procesów naturalnych (wkładka ryc. 1). Często jednak obiekty archeologiczne zalegają pod grubymi warstwami ziemi, a tym samym nie pozostawiają na powierzchni terenu czytelnych śladów. Chodzi zarówno o opuszczone osady, dawne miejsca produkcje jak i o cmentarzyska. W trakcie badań przy kościele prufialnym w Kleczanowie koło Sandomierza szczegółowe prospekcje po-wier/xhnlowe nie wykazały śladów osadnictwa z czasów plemiennych, ale w trakcie badań natrafiono na obiekty mieszkalne i gospodarcze osady z IX w. Obiekry te znajdują się na głębokości 1,5 m od aktualnej powierzchni użytkowej, a nasypy zalegające powyżej utworzyły stabilny płaszcz ochronny (por. A. Buko red. 1997). Również najstarsze cmentarze wczesnośredniowieczne, opuszczone 1 yapnmrifeme, są najczęściej trudne do identyfikacji. W miarę postępującej thrysńanrzacp kraju cmentarze sytuowano coraz częściej wokół kościołów parafialnych- Wynikało to z wprowadzonej na ziemiach polskich w XIII w.

jacj* ffH|r mc mm przykładne prac ■arwW nrytr—f m^i ;i li dane s badań 8 podnawoarych kaaefsoru Źródeł do atśómr wnioskowani a na temat przebaegu

(np. A. ItanrAa 1999. D MMI J0O3>

zasady posługi kościelnej, nakazującej chowanie zmarłego w obecności kapłana na poświęconej ziemi. Cmentarze przykościelne, użytkowane przez setki lat, są więc z reguły wielowarstwowe. Niekiedy Ich ostatnią (nowożytną) fazę wyznaczają nagrobki widoczne nadal na powierzchni.

Odrębną kategorię stanowią pozostałości architektury sakralnej pozostające pod aktualną bryłą świątyni Przyczyną tego stanu rzeczy były potrzeby przebudowy i powiększenia kościoła, celem lepszego przystosowania go do wzrastającej liczby wiernych. Nowy kościół wznoszono najczęściej w miejscu starszego poprzednika. W wielu krajach regułę tę umacniały miejsca uświęcone krwią męczenników Kośdoła. Jeżeli przebudów było więcej, kolejne bryły świątyni pozostawiały w ziemi materialne świadectwa, ujawniane i dokumentowane w trakcie badań konserwatorsko-archeologicznych (wkładka ryc. 2).

Możliwości natrafienia na najstarsze fazy zabudowy ośrodków osadniczych są najczęściej odwrotnie proporcjonalne do intensywności zasiedlenia danego terenu. Nieuwzględnienie tego faktu prowadzić może do uproszczonego ferowania sądów o obecności lub braku ważnych dla rangi danego ośrodka jego elementów strukturalnych, takich jak kościoły, zabudowa rezydencjonaina, czy też obecność bądź brak najstarszych fortyfikacji obronnych. Z tej przyczyny na opuszczonym u schyłku wczesnego średniowiecza Ostrowie Lednickim czy na grodzisku w Gieczu mamy .nadmiar" istotnych struktur z najwcześniejszych faz funkcjonowania państwa, podczas gdy w głównych ośrodkach państwa gnieźnieńskiego, takich jak Poznań, Gdańsk, Gniezno, Sandomierz, Płock i wiele innych, liczba dotąd zidentyfikowanych obiektów o kluczowym znaczeniu db poznania ich początków jest niepomiernie mniejsza (por. rozdz 10, 11). Niekiedy przyczyny ich braku czy też szczątkowego stanu zachowania mogą mieć charakter naturalny. Instruktywnym przykładem w tym względzie są relikty świątyni wczesnośredniowiecznej i towarzyszącego jej cmentarzyska szkieletowego, zachowane szczątkowo na skarpie wiślanej w Zawichoście. Znaczne części tych obiektów znalazły się w nurtach rzeki, wskutek podmywania wysokiej skarpy lessowej przez wody Wisły (por. rozdz. 10). W miejscach intensywnie użytkowanych i przebudowywanych w przeszłości tylko szczęśliwym trafem odkryć można obiekty należące do starszych faz danego ośrodka. Ale i w takich przypadkach szczątkowy san zachowania często uniemożliwia poprawną ich identyfikację.

Istotną grupę stanowią pozostałości dawnych fortyfikacji - w postaci grodzisk, nierzadko otoczonych fosą lub fosami oraz konstrukcje służące do obrony biernej, jak np. występujące na Śląsku wały podłużne. Przetrwały też w krajobrazie elementy architektury obronnej miast średniowiecznych, takie jak fosy, mury czy wieże. Towarzyszą im często dawne kościoły i klasztory. Zdarza się, że w niektórych dzielnicach miast polskich wczesnośredniowieczny kościół jest jedyną pozostałością nieistniejącego już w tym miejscu ośrodka (wkładka ryc. 3). We współczesnym krajobrazie wyróżniają się też dawne miejsca grzebalne, w postaci kurhanów różnej wielkości czy też miejsca pogańskiego kultu.