P1190068

z kumulowania funkcji bogów, spowodowanego bądź wzrostem znaczenia — awansem — jakiegoś boga w panteonie danej religii (np. boga centralnego), bądź też rosnącą siłą refleksji religijnej, odnajdującą w bogach innych panteonów cechy i funkcje podobne do cech i funkcji bogów własnych, częstokroć rozróżnianych jako osobne istoty. Innymi słowy — w tym drugim wypadku mamy do czynienia z procesami mono-teizacji religii i wiary w Boga ¹.

Również rozmaita i zmienna historycznie bywa pozycja bogów w panteonach. Różnice w znaczeniu bogów, zakresie ich funkcji oraz potędze były odbiciem niedemokratycznych stosunków międzyludzkich — ziemskich, gdzie także jedni ludzie byli bardziej, inni mniej ważni. Pozycja ta jest też historycznie zmienna — bogowie, podobnie jak i ludzie, przeważnie nie znajdują się stale na jednakowym szczeblu drabiny „ważności”, lecz podlegają „awansom” i „degradacjom”. I wśród bogów mamy więc do czynienia z „migracjami pionowymi”.

W związku z rozmaitością funkcji i znaczenia bogów w panteonie — na dostatecznie wysokim etapie rozwoju politeizmu (tzn. wtedy, gdy panteon bywa już zorganizowany) zaczyna się wykształcać pewna hierarchia bogów, często dość sztywna. Hierarchizacja bogów polega na tym, że na czele panteonu staje bóstwo centralne, a pozostali bogowie tworzą „drabinę ważności”. Drabina ta kończy się u dołu centralnym bóstwem zła lub też „antybogiem”. Jednakże wyraźny dyteizm (dualizm dwu bogów — dobra i zła) nie zdarza się w dziejach religii zbyt często. Najjaskrawszym jego przykładem jest religia staroperska, zaratusztria-nizm, gdzie głównemu bogu dobra — Ahura Mazdzie

(lub z grecka: Ormuzdowi) przeciwstawia ślę centralny bóg zla — Aingromanyus (Aryman). Przeważnie siła boga zla nie jest zaznaczona tak mocno, jak potęga centralnego boga dobra. Tak więc centralne bóstwo panteonów jest w zasadzie bogiem dobrym, choć popełniającym również zlo. Przykładami takich głównych bogów panteonów będą: u Greków — Zeus, u Rzymian — Jowisz, w Kartaginie — Baal-Ammon, w Sumerze — An, u Celtów — Nuadu.

Wśród bóstw pomniejszych szczególną pozycję w panteonach zajmuje ,,bóg-szelma” {hero-trickster, Gott Narr lub Gott Schelm) — bóg, którego główną funkcją jest wyrządzanie psot i figli bogom oraz ludziom. Typowym przykładem takiego boga jest Hermes w Grecji; bóstwo takie można zresztą odnaleźć chyba w większości religii. Na temat funkcji „boga--szelmy” i jego genezy napisano już mnóstwo prac². Fakt, że i w opowieściach niereligijnych spotykamy się z postacią „ludowego szelmy” (jak np. utrwaleni w literaturze: Odysseusz — Homera, Reinecke Fuchs — Goethego, Till Eulenspiegel — Costera, Simplicissi-mus — Grimmelshausena czy szlachecki „szelma" Zagłoba — Sienkiewicza), wskazuje, że i pod tym wzlędem struktura panteonu jest odbiciem stosunków międzyludzkich. Wiemy bowiem z własnej praktyki życiowej, że w każdej grupie ludzkiej (np. w małym miasteczku czy wsi, zakładzie' pracy, klasie szkolnej itp.) znajdzie się zawsze jakiś „kawalarz" czy „dowcipniś”, lub człowiek o wyjątkowym sprycie i poczuciu humoru. Koncepcja „boskiego szelmy" sta-

1

»Podstawową pracą o di.alektyce objętości panteonów Jwt — A. BerUioIet: GólUr§puUuny und GOtterverolnluuny, TUbingan 1033.

2

Z ważniejszych odnotujmy W. B. KrUtenscna: Da aaddctijka berirloper, 1328 J. P. Jossellna de Jonu: Da Moraproof mm Mc* goM-delljfcon bedrlcger, 1*39. Z powojennych ciekawy artykuł C. O. m wybitnego badacza mitologii. Zar Psychologie Mar Schet me* figur, w zbiorze C. C. Jung K. Kerenyi I P. Hadin: dar goto tek* Scfcatm. Cin Indlanlzcher Mythen-Zyłaus, Zurlch łSSł, V 135-101.