P5090077

U. GENEZA CHAMA. DWA PORZĄDKI 11

Orzeszkowej i jej orędownika, Leopolda Meyeta, kiedy w liście z 26 listopada 1887 roku, omawiającym układ utworów wiejskich w przygotowywanym przez Lewentala Tanim Zbiorowym Wydaniu jej powieści, przeczytał:

Ibm I - Niziny.

Ibm II - Dziurdziowie.

Ibm III - Rybak nadniemeński, Kramarz i Za doliną róż.

Skąd wziął się Rybak? W tej chwili go piszę; będzie mniej więcej ob-

szerności Widm i z dwoma wymienionymi spory tom utworzy.¹®

W rzeczywistości planowane opowiadanie rozrosło się do rozmiarów powieści, której autorka, unikając porównań i analogii z wychodzącym właśnie w „Życiu” Rybakiem islandzkim Pierre’a Lotiego, nadała ostatecznie tytuł Cham.

Dzięki regularnej korespondencji z Meyetem wiemy, że Cham no-wstawał błyskawicznie pomiędzy późną jesienią 1887 a przedwie^ Iniem 188» roku. Mimo przerw spowodowanych dolegliwościami mi-gjBnowymi i realizacją dawnych zobowiązań, 10 marca 1888 kopia powieści została wysłana do Warszawy, a w połowie maja - po nieudanych pertraktacjach z redakcją „Kuriera Warszawskiego” i „Gazety Warszawskiej” — druk powieści rozpoczęła ..Gazeta Polska”. Rok później powieść.ukaząja się.w..wydaniu książkowym.

Chama poprzedziła Orzeszkowa dedykacją skierowaną do Wale-rii Marrene-Morzkawskiej, pisarki, krytyka literackiego, „dawnej, dawnej” przyjaciółki, z którąserdeczne więzy bardzo jednak w latach osiemdziesiątych rozluźniła.² Trudno zatem powiedzieć, dlaczego właśnie Waleria Marrene została uhonorowana w tak widoczny sposób i to w momencie ochłodzenia stosunków.¹² Być może zadecydowała o tym jakaś szczególna strategia „dedykacyjna”: Orzeszkowa często przypisywała swoje wybitne utwory dawnym przyjaciółkom,

1

3$ E. Orzeszkowa, Listy..., t. 2: Do Leopolda Meyeta, Wrocław 1955, s. 36.

2

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych przyjaciółki stosunkowo często odwiedzały się. Wiosną roku 1869 Waleria Morzkowska zawierała swój drugi związek małżeński z Władysławem Marrenó w rodzinnym majątku Orzeszkowej, w Milkowsz-czyźnie. Zob. E. Orzeszkowa, Listy..., t. 1: Do redaktorów i wydawców: Józefa Sikorskiego, Gebethnera i Wolffa, Franciszka Salezego Lewentala, Wacława Makowskiego, Erazma Piltza, Stanisława Rosnera, Wrocław 1954, s. 49, 303; t. 4, s. 16.

¹² Na temat przyczyn tego ochłodzenia zob. E. Orzeszkowa, Listy..., t. 6: Do pisarzy: Józefa Ignacego Kraszewskiego, Zygmunta Fortunata Miłkowskiego (T.T. Jeża), Marii Konopnickiej, Michała Bałuckiego, Władysława Stanisława Reymonta, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 92-94.