P2210337

Księga pierwsza

a ponieważ przyczynowość jest właściwą istotą materii, więc nie byłoby też materii.

Otóż prawo przyczynowości nabiera znaczenia i konieczności tylko dzięki temu, że istota zmiany nie polega jedynie na zmianie samych stanów, lecz raczej na tym, iż w tym samym miejscuw przestrzeni jest teraz pewien stan, a potem i n n y, i że w określonym, jednymi tym samym czasie jest tutaj pewien stan, a tam inny; tylko to wzajemne ograniczanie się czasu i przestrzeni nadaje regule, wedle której musi dokonywać się zmiana, znaczenie, a zarazem konieczność. Tym, co określa prawo przyczynowości, nie jest więc tylko zwykłe następstwo stanów w tym samym jeno czasie, lecz następstwo to ze względu na określoną przestrzeń, i nie istnienie jakiegoś stanu w określonym miejscu, lecz w danym miejscu w określonym czasie. Przemiana, tj. zmiana następująca zgodnie z prawem przyczynowości, dotyczy więc za każdym razem równocześnie i łącznie określonej części przestrzeni i określonej cząstki czasu. Zgodnie z tym przyczynowość jednoczy przestrzeń i czas. Widzieliśmy jednak, źe na działaniu, czyli na przyczynowości, polega cała istota materii, a zatem muszą też być w niej zjednoczone przestrzeń i czas, tj. w materii muszą być zawarte właściwości zarówno czasu, jak przestrzeni równocześnie, niezależnie od ich przeciwności i musi ona połączyć w sobie wszystko, co w nich obu jako takich nie jest możliwe, tj. nieustanny upływ czasu z nieustannym, niezmiennym trwaniem przestrzeni; nieskończoną podzielność ma w obu. Zgodnie z tym widzimy najpierw, że pojawia się równoczesność, której nie mogłoby być ani w samym tylko czasie, w którym nic nie stoi obok siebie, ani w samej przestrzeni, w której nie ma żadnego „przed”, „po” ani „teraz”. Lecz równoczesność wielu stanów składa się właściwie na istotę rzeczywis-

tości; dzięki niej bowiem staje się przede wszystkim możfiwe trwanie, które poznać można tylko po zmianie tego, co istnieje równocześnie z tym, co trwa; ale też tylko dzięki trwaniu pośród zmiany [fYechsel] ta ostatnia nabiera teraz charakteru przemiany [Verdnderung], tj. zmiany jakości i formy przy trwaniu substancji, tj. materii¹. W czystej przestrzeni świat byłby skostniały i nieruchomy: żadnego następstwa, żadnej przemiany, żadnego działania; ale razem z działaniem zniesione zostaje też przedstawienie materii. Z kolei w samym tylko czasie wszystko byłoby płynne żadnej stałości, żadnego istnienia obok siebie, i dlatego tez żadnego trwania; a więc znowu żadnej materii. Dopiero dzięki połączeniu czasu i przestrzeni powstaje materia, tj. możliwość istnienia równoczesnego, a przez to trwania, a przez nie znowu zachowania substancji przy zmianie okoliczności². Skoro istota materii tkwi w połączeniu czasu i przestrzeni, nosi ona na sobie stale piętno obu. Jej pochodzenie od przestrzeni poświadcza po części nieodłączna od niej forma, szczególnie jednak (ponieważ zmiana przynależy tylko do czasu, istnieje tylko w nim. sama w sobie zaś nie jest czymś, co pozostaje) jej trwałość (substancja), której pewność a priori musimy zatem wywieść całkowicie z pewności przestrzeni³; natomiast jej pochodzenie od czasu objawia się w jakości (akcydenste), bez której nigdy się nie pojawia i która jest zawsze po prosto przyczynowością, oddziaływaniem na inną materię, czyli przemianą (pojęciem czasowym). Prawidłowość tego od-

1

W Patosu zostanie wyłożone, że materia i substancja są tym samy®.

2

Pokazuje to też przyczynę Kaniowskiego wyjaśnienia, iż jmm jest tym, co ruchome w przestrzeni'¹; albowiem ruch potęga tytko na połączeniu przestrzeni i czasu.

3

A nie z poznania czasu, jak chce Kant, co wyłonene będzie szczegółowo w Dodatku.