P2210462

102 O rozumu 1.1.7

jest to jedno z największych i najbardziej wartościowych odkryć, jakich dokonano w ostatnich latach w dziedzinie nauk humanistycznych, będę tu próbował umocnić je pewnymi argumentami, które, mam nadzieję, postawią je poza wszelką wątpliwością i sporem.

jest rzeczą oczywistą, że tworząc większość naszych idei ogólnych, jeśli nie wszystkie, abstrahujemy od wszelkiego poszczególnego stopnia ilości i jakości oraz że rzecz nie przestaje należeć do pewnego poszczególnego gatunku, gdy zachodzi jakaś mała zmiana w jej rozciągłości, trwaniu lub w innych własnościach. Można by więc pomyśleć, że mamy tu przed sobą dylemat jasny, który decyduje o naturze tych idei oderwanych, co przysporzyły filozofom tyle spekulacji. Oderwana idea człowieka reprezentuje ludzi wszelkich wymiarów i wszelkich cech; to, co wnioskuje się tu, możliwe jest tylko dlatego, że bądź reprezentuje ona jednocześnie wszelkie możliwe wymiary i wszelkie możliwe cechy, bądź też że nie reprezentuje żadnego poszczególnego wymiaru ani żadnej poszczególnej cechy. Otóż uważano, że niedorzecznością byłoby bronić pierwszej tezy, jako że zakłada ona nieskończoną zdolność pojmowania umysłu; stąd też wnioskowano przeważnie, iż słuszna jest druga teza, i przyjmowano, że nasze idee oderwane nie reprezentują żadnego indywidualnego stopnia ilości i jakości. Ze ten wniosek jest błędny, postaram się wykazać, po pierwsze, dowodząc, iż całkowicie niemożliwe jest mieć pojęcie jakiejś ilości czy jakości, nie tworząc ścisłego pojęcia o jej stopniach; po drugie zaś, wykazując, że jakkolwiek zdolność pojmowania umysłu nie jest nieskończona, to przecież możemy jednocześnie wytworzyć sobie pojęcie wszelkich możliwych stopni ilości i jakości w ten sposób co najmniej, iż choć będzie niedokładne, będzie mogło służyć wszelkim celom refleksji i dyskusji.

Zacznijmy od pierwszej tezy, że umysł nie może stworzyć pojęcia ilości lub jakości, nie tworząc ścisłego pojęcia ich stopni. Możemy tę tezę dowieść trzema następującymi argumentami. Po pierwsze, zauważyliśmy, że skoro jakieś rzeczy są różne, to są też abstrakcyjne idee ogólne. Traktat Berkeleya jest jedną z czterech książek, które Hume wymienia w liście z 1737 roku napisanym podczas podróży powrotnej do Wielkie) Brytami, po ukończeniu szkicu Traktatu o naturze ludzkie]. Zob. przypis na t. 80.

i rozróżnialne; oraz że skoro jakieś rzeczy są rozróżnialne, to dadzą się oddzielić w myśli i wyobraźni. I możemy tutaj dodać, że tezy te są równie prawdziwe w odwróceniu: skoro rzeczy dadzą się oddzielić, to są również rozróżnialne, a skoro są rozróżnialne, to również są różne. Jakże bowiem można by oddzielić od siebie to, co nie jest rozróżnialne, lub rozróżniać to, co nie jest różne? Ażeby więc wiedzieć, czy w abstrakcji tkwi oddzielenie rzeczy, wystarczy rozważyć ją w ten sposób i zbadać, czy wszystkie okoliczności, od których abstrahujemy w naszych ideach ogólnych, są takie, iż są rozróżnialne i różne od tych, które zachowujemy jako istotne składniki tych idei. Lecz oczywiste jest na pierwszy rzut oka, że ściśle określona długość linii nie jest ani różna, ani rozróżnialna od samej linii; ani też rozróżnialny i różny od danej jakości jakikolwiek ściśle określony stopień tej jakości. Te idee więc nie dadzą się oddzielić, podobnie jak się nie dadzą rozróżnić i jak nie są różne. A zatem są one powiązane ze sobą wzajemnie w pojęciu; i idea ogólna linii bez względu na wszelkie nasze abstrakcje i finezje, zjawiając się w umyśle, ma ściśle określony stopień ilości i jakości; niemniej może ona reprezentować inne, w których odmienny jest ściśle określony stopień ilości i jakości.

Po wtóre, jest rzeczą jasną, że żadna rzecz nie może zjawić się zmysłom, innymi słowy, że żadna impresja nie może stać się obecna dla umysłu nieokreślona zarówno co do stopnia ilości, jak i jakości. Zatarcie szczegółów, które czasem zachodzi w impresjach, wynika tylko z ich mglistości i niestałości, nie zaś stąd, iżby umysł był zdolny przyjmować impresję jakąkolwiek, która by w swym realnym istnieniu nie miała jakiegoś określonego stopnia i proporcji. Toż byłaby to sprzeczność samych terminów; a nawet tkwi w tym najbardziej pospolita ze wszystkich sprzeczności, a mianowicie ta, jakoby było możliwe, iżby ta sama rzecz jednocześnie była i nie była.

Otóż teraz skoro wszystkie idee pochodzą z impresji i nie są niczym innym niż kopią i odwzorowaniem impresji, przeto co jest prawdą o jednej, musi być słuszne w odniesieniu do drugiej. Impresje i idee różnią się tylko siłą i żywością. Konkluzja, którąśmy dopiero co wyprowadzili, nie opiera się na żadnym określonym stopniu żywości. Nie może przeto zależeć od jakiejkolwiek zmiany tego stopnia. Idea jest słabszą impresją, że zaś silna impresja musi z konieczności mieć określoną ilość