pic 10 05 07 3259

82 Część pierwsza. Prolegomena

wet w tych samych warunkach problemy te mogą być i bywają rozwiązywane na różne sposoby. W dodatku każda zbiorowość ma inne koleje losu. Inne są jej dzieje, z innymi przeciwnościami przychodziło jej się borykać, inne klęski na nią spadały. Rozporządza więc swoistym, sobie tylko właściwym zbiorem doświadczeń. Wszystko to powoduje ogromne zróżnicowanie kultur w obrębie gatunku ludzkiego.

Ponieważ kultura jest tworem zbiorowości, podział na różne kultury jest pochodną podziałów na odrębne zbiorowości ludzkie; takie, z których każda wytwarza właściwą sobie kulturę i żyje zgodnie z własnymi systemami wartości oraz realizuje sobie właściwe wzory zachowań. W rezultacie kryteria wykreślania granic poszczególnych kultur są tak różne, jak różne są kryteria, na których podstawie wyróżniane są zbiorowości ludzkie. Kryteria te mają różny stopień ogólności, a nadto często się ze sobą krzyżują. Mamy więc, po pierwsze, kultury zbiorowości terytorialnych. Takimi są, a raczej były izolowane plemiona, które zamieszkiwały, a niekiedy wciąż zamieszkują wyraźnie wyodrębnione obszary i tworzą wyraźnie wyodrębnione całości. Jednym z takich plemion byli Trobriand-czycy zamieszkujący wyspy Pacyfiku, których kulturę badał wybitny antropolog polsko-angielski Bronisław Malinowski (1884-1942).

Pewnymi całościami są także kultury różnych zbiorowości zamieszkujących terytoria jednolite pod względem cech środowiska, które wymusza określone sposoby życia i sprzyja upodobnianiu się kultur tych zbiorowości. Możemy więc mówić o kulturze górali karpackich czy amerykańskich Indian z Równin.

Może też być tak, jak w przypadku Europy Zachodniej, w której wielowiekowe sąsiedztwo zbiorowości zamieszkujących obok siebie oraz trwająca przez stulecia komunikacja między nimi doprowadziły do ujednolicenia wielu cech kulturowych, co pozwala mówić o kulturze zachodnioeuropejskiej.

Wyróżniamy też kultury narodowe. Przy czym kiedy mówimy o narodowej kulturze polskiej, francuskiej czy jakiejkolwiek innej, kryterium terytorialne łączy się z kryterium etnicznym.

Odrębności kulturowe występują też w zbiorowościach różniących się typem gospodarki. Istnieje kultura społeczeństw pierwotnych, społeczeństw rolniczych oraz kultura społeczeństw przemysłowych.

Kultury bywają wyodrębniane również wedle kryteriów chronologicznych. Wyróżniana jest kultura średniowiecza, kultura epoki renesansu czy oświecenia.

Odrębności kulturowe charakteryzują także zbiorowości, które są segmentami wielorako zróżnicowanych, większych zbiorowości. W dawniejszych czasach takimi zbiorowościami o różniącej się kulturze była szlachta i mieszczaństwo. W nowszych są to na przykład chłopi i robotnicy.

Dział

11YUH • -i - * Ićnrmlnn11

Rozdział III. Kultura    83 |

W społeczeństwach współczesnych zauważalne są także odrębności kulturowe zbiorowości złożonych z ludzi należących do tej samej kategorii wiekowej, na przykład kultura młodzieżowa.

Wobec tak wielorakiego zróżnicowania kryteriów rozgraniczania kultur, w sytuacji kiedy „stopni ogólności kultur [...] może być wiele, mogą one być, co więcej, mierzone w różnych skalach", szczególnej wagi nabiera „pilne rozróżnianie stopni i wymiarów ogólności". Jest to bardzo ważne, ponieważ „niewiele zdań ogólnych da się sformułować, które odnosiłyby się w równej mierze i z równym sensem do kultur wyodrębnionych ze względu na ekologiczne osobliwości środowiska lokalnego i do kultur przywiązanych do społeczeństw wyższego rzędu, do kultur wyodrębnionych ze względu na dystanse etniczne i kultur oddzielonych z punktu widzenia dystansów społeczno-klasowych itp." (Bauman 1966: 43-44).

Z pewną pomocą przychodzi pojęcie subkultury, czyli podkultury. Podkultura to nie kultura niższa, co sugerować mógłby przedrostek „pod-", ale pewien zespół regularności kulturowych, występujących w dowolnej zbiorowości, która jest mniejsza od większej zbiorowości będącej podstawą wyodrębnienia danej kultury. I tak na przykład kulturę polską możemy rozpatrywać również jako subkulturę kultury europejskiej.

Najczęściej jednak termin subkultura stosowany jest na określenie wzorów zachowań występujących w niewielkich zbiorowościach, które dzięki odmienności tych wzorów wydrębniają się w ramach szerszych społeczeństw. Tak więc mamy subkulturę młodzieżową i subkulturę kibiców piłkarskich, subkulturę górniczą i subkulturę więzienną.

Stosunek subkultury do kultury szerszego społeczeństwa bywa różny. Czasami jest ona wariantem szerszej kultury, jej selektywnym dostosowaniem do specyfiki pracy (subkultura górnicza) bądź warunków życia (subkultura młodzieżowa) jakiejś mniejszej zbiorowości. Czasami jest programową negacją wartości, norm i wzorów zachowań obowiązujących w szerszym społeczeństwie. Bywa wówczas określana mianem kontrkul-tury bądź kultury alternatywnej. Terminy te upowszechniły się pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku na określenie pojawiających się, zwłaszcza wśród ówczesnej młodzieży amerykańskiej i europejskiej, rozmaitych form negacji kultury zastanej i prób budowania nowej.

Kultura większości danego społeczeństwa jest określana mianem kultury dominującej.

Relatywizm kulturowy

Wielość kultur, często różniących się zasadniczo, powoduje, że ludzie, którzy wyrośli w jednej kulturze i obowiązujące w niej wzory zachowań traktują jako naturalne, stykając się z odmienną kulturą, skłonni są jej