pic 10 05 07 3720

206 Część trzecia. Zbiorowości społeczne

Inaczej jest w przypadku celowych grup formalnych, współcześnie nazywanych organizaqami formalnymi. O ich istocie decyduje to, że mają organizację sztywno określoną w przepisach i statutach. Są one bardziej szkieletem organizacyjnym, który wypełniają ludzie, niż zorganizowanym zbiorem ludzi, jak to jest w przypadku grup pierwotnych.

Niezależnie od różnorodnych postaci, w jakich występują organizacje formalne, mają one następujące cechy ogólne:

•    Są powoływane do realizacji określonych celów w sposób zaplanowany i za pomocą procedur określonych przez przepisy. Aby powołać do życia przedsiębiorstwo czy fundację, założyć szkołę czy związek zawodowy, należy spełnić odpowiednie warunki, dokonać zgłoszeń w takich lub innych urzędach i spełnić wymagania określone w kodeksach, ustawach i rozporządzeniach.

•    Mają sformalizowaną strukturę, którą bez trudu można przedstawić w postaci diagramu.

•    Występuje w nich wyraźny, przejrzysty podział pracy w przeciwieństwie do grup pierwotnych, w których kontakty między członkami mają charakter niewyspeqalizowany, a podział pracy jest płynny. W organizacji raz na zawsze wiadomo, że sprzątaczka ma pastować podłogę, a bibliotekarka wydawać książki czytelnikom. Wypełniania tych właśnie czynności, a nie żadnych innych oczekuje się od każdej z nich.

•    Mają wyraźnie wyodrębnione ośrodki władzy. Wiadomo, kto komu podlega i w jakim zakresie.

•    Istnieje w nich wymiana personelu. Zmiana ludzi wypełniających poszczególne funkcje nie wpływa na zmianę charakteru organizacji.

•    W organizacjach formalnych dominują stosunki rzeczowe. Organizacje są zbiorami ról, a nie zbiorowościami osób.

Wraz z rozwojem współczesnego społeczeństwa przemysłowego i różnicowaniem się podziału pracy coraz liczniejsze są organizacje formalne, które realizują coraz bardziej wyspecjalizowane zadania. Współczesny człowiek jest przez nie otoczony ze wszystkich stron. Podczas kiedy w społeczeństwach tradycyjnych życie człowieka toczyło się wśród grup pierwotnych, w nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych toczy się wśród organizacji formalnych.

Każdy z nas ma z nimi do czynienia na każdym kroku od rana do wieczora. Kiedy zaczynając dzień, włączamy radio, odkręcamy kran, by wziąć poranny prysznic, otwieramy gaz, przygotowując śniadanie, a następnie wsiadamy do tramwaju czy autobusu, aby udać się do pracy bądź na uczelnię, słuchamy wykładów, załatwiamy zakupy w supermarkecie, zamawiamy pizzę, oglądamy telewizję, zapalamy światło, pobieramy pieniądze w banku, wysyłamy list na poczcie, telefonujemy - to przy okazji każdej z tych czynności mamy do czynienia z jakąś organizacją formalną powstałą dla zaspokojenia danej potrzeby.

Mnogość organizacji formalnych sprawia, że są czynnikiem określającym charakter współczesnego życia społecznego. Dlatego też należą do centralnego obszaru zainteresowań nauk społecznych.

2. Historyczne źródła socjologii organizacji

Początkowo obiektem badań były poszczególne organizacje: przedsiębiorstwo, administracja państwowa, armia, Kościół. Z czasem okazało się, że mimo odmienności poszczególnych organizacji wszystkie mają wiele elementów wspólnych. Zmieniło to perspektywę badawczą, czego konsekwencją było wyodrębnienie się w socjologii subdyscypliny „socjologia organizacji" oraz ukształtowanie się odrębnej dyscypliny „nauka o organizacji". Bujny rozwój obu datuje się od lat pięćdziesiątych XX wieku.

Nauka o organizacji i socjologia organizacji mają dwa źródła historyczne i nawiązują do dwóch tradycji teoretycznych i badawczych. Jednym z nich są zainteresowania nowoczesnym państwem i zasadami jego organizacji. Drugim - teorie zarządzania rozwijane w związku z zainteresowaniem przedsiębiorców sprawnym zarządzaniem przedsiębiorstwem produkcyjnym i taką organizacją jego pracy, która prowadzi do uzyskiwania możliwie najlepszych wyników ekonomicznych.

W pierwszym nurcie tradycji centralną postacią jest Max Weber. Nie był pierwszym myślicielem, który podjął problematykę administracji państwowej, ale stworzył typ idealny biurokracji, który stał się bodźcem do wielu badań empirycznych i dyskusji teoretycznych.

Max Weber i typ idealny biurokracji

Typ idealny potocznie rozumiany bywa jako synonim wzoru doskonałości. Jeśli usłyszymy, że Marysia jest idealnym typem żony, skłonni jesteśmy uznać to za informację, że jest żoną doskonałą. Jednakże w rozumieniu Webera, które następnie przyjęło się w naukach społecznych, określenie typ idealny nie oznacza wzoru doskonałości, ale abstrakcyjny model, skonstruowany z cech istotnych jakiegoś zjawiska, w tak czystej postaci nigdzie nie występującego. Model ten, ukazując istotę danego zjawiska, jest przydatnym narzędziem jego analizy, chociaż istniejące w rzeczywistości wcielenia modelu są zawsze połączeniem cech istotnych z rozmaitymi innymi cechami, które są różne w każdym poszczególnym przypadku.

Typ idealny biurokracji Weber przedstawił przy okazji rozważań dotyczących podstaw prawomocności władzy. Mianem biurokracji określił władzę legalną, opartą na normach prawnych i kompetencji osób sprawujących władzę na mocy tych norm. Weber wskazywał, że tego rodzaju