35705 pic 10 05 07 3513

140 Część druga. Człowiek w społeczeństwie

zachowaniom danego człowieka jednolitość i wewnętrzną spójność w czasie (Nuttin 1968: 51-52). Dlatego też psycholodzy nie zadowalają się badaniami poszczególnych elementów osobowości i poszukują metody pozwalającej na badanie jej jako strukturalnie powiązanej całości.

Jedną z takich metod są rozbudowane badania kwestionariuszowe, składające się z wielu skal mierzących poszczególne części składowe osobowości (postawy, zainteresowania etc.) (Sanocki 1976). Pomiary te dostarczają empirycznych danych, które poddane analizie korelacyjnej pozwalają określić stopień powiązania różnych cech osobowości.

Tego rodzaju analizy są jedną z podstaw konstruowania typów osobowości. Typy konstruuje się, wyodrębniając w postaci dwubiegunowej pewną właściwość uznaną za podstawową i określającą funkcjonowanie psychiczne, a następnie wskazuje się na jej związki z innymi cechami (Nuttin 1968: 105-106). Zarówno w dawniejszej, jak i współczesnej psychologii znaleźć można wiele tego rodzaju typologii. Tworzenie ich świadczy, że w polu zainteresowania psychologów jest nie tylko to, co różni osobowości poszczególnych jednostek ludzkich, ale także to, co jest wspólne osobowościom jakichś kategorii ludzi.

Typem osobowości szeroko spopularyzowanym w naukach społecznych poza granicami psychologii jest osobowość autorytarna. Konstrukt ten kojarzony jest z nazwiskiem Theodora Adorna (1903-1969). Adomo byhjednym z tych uczonych niemieckich, którzy w uzasadnionej obawie przed prześladowaniami wyemigrowali z faszystowskich Niemiec i znaleźli się w Stanach Zjednoczonych. Problemem, który go absorbował, było określenie cech osobowościowych sprzyjających przyjęciu faszystowskiego wyznania wiary: jakie są i jakie mają źródła. Badania dotyczące tej problematyki Adomo prowadził z całym zespołem uczonych. Teoretyczną podstawą badań była freudowska psychoanaliza, niekiedy dość naiwnie stosowana. Uzyskane wyniki zostały przedstawione w książce Authoritarian Personality, opublikowanej w 1950 roku.

Osobowość autorytarna została scharakteryzowana jako wyposażona w takie cechy, jak aprobata konwencjonalnych wartości i przyjętych zwyczajów, tendencja do surowego karania osób uznających normy odmienne od przyjętych przez daną osobę, bezkrytyczne podporządkowanie się autorytetom, niechęć do wnikania w psychikę tak własną, jak i innych ludzi, poczucie zagrożenia, także w silną skłonność do wrogości wobec innych grup i duży stopień etnocentryzmu, sztywność, oschłość, odrzucanie indywidualizmu i twórczej inwencji, preferowanie działania z pozycji siły lub identyfikowanie się ze sprawującymi władzę, projekcję własnych nieuświadomionych stanów emocjonalnych na otoczenie, wreszcie przesadne zainteresowanie sprawami seksualnymi.

W późniejszych latach różne elementy zaprezentowanej przez Adorna teorii osobowości autorytarnej spotykały się z dość zasadniczą krytyką,

która jednakże nie podważyła w istotny sposób charakterystyki tej osobowości. Stosowana w tych badaniach skala do pomiaru cech osobowości autorytarnej złożona z dziewięciu podskal (tak zwana skala F) jest z różnymi modyfikacjami wykorzystywana do dzisiaj, także w Polsce (Korale-wicz 1987).

Osobowość jako przedmiot zainteresowania antropologii społecznej i socjologii

Chociaż w psychologii występuje zainteresowanie tym, co powtarzalne w osobowościach poszczególnych ludzi i co pozwala mówić o typach osobowości, nie jest to dominujący kierunek jej zainteresowań. Inaczej jest w antropologii i socjologii.

Antropolodzy, badając różnego rodzaju społeczności i kultury, zauważyli swego czasu, że pewne składniki osobowościowe, uważane dotychczas przez europejskich psychoanalityków za cechy natury ludzkiej (na przykład kompleks Edypa), nie występują w kulturach pozaeuropejskich. Dostrzegli ponadto, że typy osobowości przedstawicieli różnych kultur są odmienne oraz że w różnych kulturach występują inne ideały osobowości, to jest modele szczególnie cenionych właściwości i dyspozycji (Jasińska-Kania 1991: 91). Tego rodzaju spostrzeżenia doprowadziły w latach trzydziestych do powstania w antropologii amerykańskiej kierunku skupiającego uwagę na relacjach między osobowością a kulturą. Jego przedstawiciele przyjmowali teoretyczne założenia freudowskiej psychoanalizy i stosowali je do interpretacji danych antropologicznych.

Jakkolwiek wątpliwe z dzisiejszej perspektywy mogłyby się wydawać ich interpretacje, niewątpliwą zasługą tego kierunku, który stracił popularność w latach pięćdziesiątych XX wieku, jest zwrócenie uwagi na relaqe między kulturą a osobowością, a także na rolę socjalizacji w formowaniu osobowości człowieka i upodobnianie się osobowości kształtujących się w podobnym otoczeniu.

Do zasług tych badaczy zaliczyć można również wprowadzenie pojęć osobowości podstawowej i osobowości modalnej.

Osobowość podstawowa to część powiązanych ze sobą elementów osobowości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami. Jest ona podłożem postaw uczuciowych i systemów wartości wspólnych dla członków danej zbiorowości. Stanowi rodzaj kanwy, na której tworzą się zindywidualizowane formy osobowości (Kardiner 1975: 86).

Twórcy tego pojęcia, wychodząc z założenia, że najważniejsze znaczenie dla kształtowania się osobowości mają doświadczenia dzieciństwa, występowanie odmiennych osobowości podstawowych w poszczególnych