pic 11 06 141612

34

Aibin Bagin

[4]

mowania” oraz identyfikowania się odbiorcy z bohaterem:    oznacza

w mniejszym stopniu przeżycie, spotkanie się [...] rzadziej mamy wrażenie stania przed nim twarzą w twarz, raczej się w nim rozpływamy, podekscytowani i omamieni”¹¹. Krótki okres oddziaływania jest równoważony intensywnością przeżycia. Na zasadzie podobieństwa może dochodzić potem do przesunięcia typu oddziaływania z literatury popularnej na wysoką.

Ekspansja odbiorcy pośrednio znajduje wyraz w strukturze tekstu. Najbardziej obciążone komunikacyjnie jest zakończenie utworu, mające w większości wypadków charakter happy endu, z wyjątkiem pieśni jarmarcznych, przypowieści i horrorów. Cały proces percepcji czytelniczej jest intencjonalnie orientowany na zakończenie, co wpływa niekorzystnie na strukturę utworu. Paradoksalne sformułowanie Capka zawiera racjonalną myśl:    dobry kryminał ma być źle napisany. Ma być

pisany w krótkich ustępach, po których się tylko skacze tak, jak by się biegło po schodach”¹². Podstawowe pytanie czytelnika brzmi: „jak się to skończy?” — mimo że właśnie w popularnej literaturze możliwość przewidywania zakończeń powieściowych i nowelistycznych jest znaczna¹². Wzgląd na potrzeby czytelnicze daje szansę uporządkowania i klasyfikacji wszelkich elementów literatury popularnej (niżej będzie o tym mowa). Dzięki temu ustalenia dokonywane w perspektywie psychologicznej dają się wykorzystywać przy rekonstrukcji kodów literatury popularnej — w ujęciu semiologicznym.

Psychologiczna analiza literatury popularnej wiąże się z podejściem socjologicznym już ze względu na ścisłe powiązania między psychicznymi i socjalnymi potrzebami odbiorców. Dotychczasowe prace wskazują na to. że pierwsze są wielorako determinowane przez drugie. Na tej podstawie członkowie „wyższych warstw” społecznych są szczególnie zainteresowani wydarzeniami z marginesu społecznego, podczas gdy czytelnicy z ..niższych warstw” poszukują najchętniej utworów z żyda ekskluzywnych środowisk arystokratycznych. Rządzi tym prawo socjalnej kom-censacji. Wyraźne formy przybiera ono w społecznej świadomości drob-romeszczanina. gdzie klasowy kompleks niższości jest kompensowany zrzez ..przewagi' etyczne. Na plan pierwszy wysuwa się potrzeba ,.by-c:a gdzie indziej"¹⁴. O funkcji „stymulatora socjalnego”¹⁵ świadcz],- też rozmieszczenie oostaci. w którym można zauważyć systemowe opozycje;

a L G i e 5 ł Co ;e gOć?, „iCada -.zorba' 1968. nr 5, s. 1*.

- Capei. o-?.    241.

:.I    T Mii; z rozprawy PrediktabUita Hźe zakamUtt it&u, w

ioiażce O irctsrp^stdcii •irr.^.ick.óho textu., Bratóslaza 1963.

¹¹ ZTiriri o-o. cir„ s. 1:30.

książęta, wojewodowie, baronowie — biedne dziewczęta, służące, sieroty; charakterystyczne jest również stopniowe przesuwanie się zainteresowań — od świata arystokracji do świata kapitału (postacie bankierów,

przemysłowców, wielkich posiadaczy ziemskich). W ten sposób dokonuje się projekcja społecznych pragnień. Podobną funkcję pełniły wizje zemsty i sprawiedliwej kary spadającej na winnych¹*. Gramsci poszerza społeczną problematykę literatury popularnej o interesujący moment: znajomość popularnych utworów staje się w pewnych sytuacjach częścią f składową normy społecznej: „[...] kto chciał »być na poziomie* w oczach dozorczyni, na podwórzu czy na poddaszu, musiał znać «powieścidło*, które drukowała »Gazeta«. Każde spotkanie dawało okazję do pogawędek"¹⁷ (analogiczną rolę spełniają dziś niektóre programy telewizyjne).

Badania socjologiczne, podobnie jak psychologiczne, są skierowane na odbiorcę. Zwróćmy jednak uwagę na fakt, że nie tylko tekst jest częścią składową komunikacji, ale i komunikacja staje się częścią składową tekstu i jest w nim w pewnym sensie zakodowana Chodzi wiec też o to. aby odkryć repertuar jednostek i reguły tego kodowania Przypominamy równocześnie, że granice obiegu wysokiej i popularnej literatury przebiegają nie tylko między warstwami czytelniczymi, ale przede wszystkim między warstwami struktur osobowościowych tak autora, jak odbiorcy. Tym się tłumaczy częste zjawisko tworzenia przez tego samego pisarza wysokich i popularnych utworów oraz przynależności odbiorcy na przemian do pierwszego i trzeciego obiegu. Nakłada to na nas obowiązek respektowania powiązań miedzy podejściami socjologicznym i psychologicznym w badaniach nad literaturą popularną.

Ujęcie antropologiczne wyrasta z założenia, że obok literatury uniwersalnej istnieje literatura o specyficznych funkcjach¹*. Wysoka literatura skierowana jest w stronę ludzkiego urtiver.tum, natomiast literatura o specyficznych funkcjach w stronę człowieka ..zredukowanego”, którego ukształtował podział pracy i zróżnicowanie funkcji. Jednostka ludzka uiega w tym procesie rozbiciu na elementy składowe: wyodrębniony i usamodzielniony zostaje jej element biologiczny (obejmujący instynkty i emocje) — i ku niemu właśnie skierowuje się intencjonalnie literatura popularna. Tym jej psychologicznym i filozoficznym przesłankom towarzyszy fałszywa samośw-iadomość. Wyrazem tego jest szukanie dodatkowych ..pseudotranscendencji”¹*; jedną z nich jest myśl, jakoby literatura tego rodza ju ..uczyła” odbiorców' czytać także tzw. wysoką twórczość.

•⁶ Por. Gramsci, op. cit., s. 72.

¹⁷ Op. s. 67.

^:s Por cytowana prace Siitorca. u G i e s z. op. cit.. 3. 11.