pic 11 06 141558

Albin Bagin

33

[3]

32    Albin Bagin    [2

larnej, ponieważ doszło — i dalej się to dzieje — do obumierania je, form tradycyjnych i tworzenia się przedtem nie znanych, co spowodowa między innymi rozwój środków masowego przekazu (zwłaszcza telewizja)³. Dlatego też znaczna część starszych sondaży literatury popularnej, mimo że przyniosły one cały szereg cennych spostrzeżeń, nie zdaje egzaminu w nowych okolicznościach⁴.

Trudności związane z opracowaniem tematu wypływają też stąd, że na gruncie słowackim nie poświęcono wspomnianym problemom dostatecznej uwagi. W dotychczasowym stadium badań chodziło często o gromadzenie i klasyfikację materiału ze względu na jego pomocniczą rolę w badaniach nad ogólnym rozwojem kultury i literatury⁵. Wątpliwości przy określaniu charakteru i granic literatury popularnej znajdują wyraz w samych sposobach podejścia do swoistych dla niej zagadnień. Zainteresowania teoretyczne w tym zakresie odpowiadają czterem sposobom badawczego podejścia:

1)    podejściu psychologicznemu (literatura popularna jako odpowiedź na potrzeby odbiorcy)⁶,

2)    podejściu socjologicznemu (powiązania literatury popularnej ze

społeczną świadomością określonych grup i klas; środowiska czytelnicze literatury popularnej)⁷,

3)    podejściu antropologicznemu (literatura popularna jako „literatura o specyficznych funkcjach”)⁸,

4)    podejściu semiologicznemu (rekonstrukcje kodów literatury popularnej, będące na razie w stadium projektów)¹.

W ostatnich latach przybył np. typ powieści szpiegowskiej i nowoczesnej science fiction. Na nowe zjawiska w tym zakresie zwrócił uwagę S. Barańczak

w pracy „Nasza wola — Polska gola". O transparentach kibiców piłkarskich (w niniejszym tomie).

⁴ A. Gramsci w Zeszytach z więzienia, Praga 1959, s. 61 i n„ wymienia np. takie typy „ludowej” powieści: 1) ideologiczno-polityczny, 2) miłosny,' 3) thriller,

4) detektywistyczny, 5) horror, 6) historyczno-sensacyjny, 7) biograficzny, zawsze z odpowiednimi prototypami. K. C a p e k w książce Marsyas, ciii Na okraj literatury, 2 wyd., Praha 1946, zalicza tu „poezję zdegradowaną”, prasę, anegdotę,

przysłowia, pieśni ludowe i bajki, pornografię, literaturę kalendarzową, „romans dla służących” oraz literaturę tendencyjną.

⁵ Por. np. prace P. L i b y Ci tanie starych otc ov i J. J _u r ća Kompozicia,

umelecky charakter a osobitosti l’udovychovnej literatury, „Slovenska literatura”' 1969. nr 3.

6    W tym zakresie nikt nie zdystansował dotychczas K. Capka jako autora cytowanej pracy.

⁷    Por. m. in. pracę V. Zykmunda Umenie a gyć, Bratislava 1966.

* Termin „literatura o specyficznych funkcjach” pochodzi z pracy pod tym

właśnie tytułem M. S u t o v c a, Literatura Specialnych funkcii, „Romboid”, 197^ nr 2.

Literatura popularna i jej odbicie we współcz. prozie słowackiej

Wszystkie te podejścia prowadzą do konstatacji pozytywnych, które w następnej fazie należałoby zsyntetyzować. Najlepszą podstawą dla takiej syntezy jest — jak się zdaje — semiologiczny punkt widzenia.

Dokładniejszą rekonstrukcję poszczególnych podejść podejmujemy mając wyraźną świadomość upraszczania problematyki; nie możemy bowiem brać pod uwagę znacznego zróżnicowania wewnętrznego literatury popularnej, zwłaszcza na płaszczyźnie tematycznej, która stanowi w tym wypadku czynnik generujący inne płaszczyzny strukturalne. Dla celów naszej rekonstrukcji uwzględnimy dwa najczęściej występujące w literaturze słowackiej typy powieści: historyczno-sensacyjny i sentymentalny, ukształtowane w okresie międzywojennym. Jest oczywiste, że Ich struktura częściowo petryfikowała minione fazy gatunku (sprzed 1918 r.), a częściowo zawierała elementy nowe, które następnie w formie reliktowej przetrwały aż do dnia dzisiejszego. Oba typy były reprezentowane w mniejszym stopniu przez twórczość rodzimą, w większym przez przekłady lub przez utwory czeskie (oryginalne lub tłumaczone), odbierane zresztą w sposób naturalny dzięki bilingwizmowi i biliterackości, charakteryzujących odbiorców słowackich na wszystkich poziomach obiegu literatury.

Psychologiczny punkt widzenia koncentruje uwagę na ostatnim ogniwie literackiej komunikacji — na odbiorcy. W literaturze popularnej dochodzi bowiem nie tylko do aktualizacji, ale wręcz do ekspansji odbiorcy, który pośrednio wpływa na sam przebieg procesu komunikacji. W tekście literatury popularnej są zakodowane — w stopniu o wiele wyższym niż to bywa w innych tekstach — wymagania odbiorcy. Rzecz przy tym nie polega wcale na identyczności odbiorcy wszystkich typów literatury popularnej. Już K. Capek zauważył różnice między odbiorcami w zależności od ich konstrukcji psychicznej¹⁰. Zawdzięczamy mu rozróżnienie romantycznych i realistycznych czytelników literatury popularnej. Pierwszym odpowiada sentymentalna lub historyczno-sensacyjna powieść z życia wyższych sfer, gdzie występują wielkie namiętności i intrygi; drugim — typ kalendarzowej noweli z wiejskiego lub drobno-mieszczańskiego środowiska, potwierdzającej wartość życiowych konwencji i zasad. Romantyczni czytelnicy rekrutują się, według Ćapka, spośród ludzi młodych, kobiet, i w ogóle istot „społecznie uciśnionych i nieszczęśliwych”. Czytelnik realistycznego typu jest identyczny z bohaterami nowel kalendarzowych. Jak widać, Capek daje pierwszeństwo psychicznej czy psychosocjalnej motywacji różnicowania się środowiska czytelniczego przed motywacją czysto socjalną.

Ekspansja odbiorcy w literaturze popularnej wpływa też na poetykę odbioru. Percepcja dzieła popularnego odbywa się pod znakiem „konsu-

¹⁰ Capek, op. cit., s. 190 ł n.

Formy literatury popularnej J

1

Zarysowują się w pracach Kabinetu literarnej komunikacie w Nitrze.