Pozytywizm leksykon literatury polskiej7

wszechświacie. Z tą słoneczną wizją koresponduje jednak niepewność przyszłości i przekonanie Orzeszkowej, ze narodowa Integracja pozostaje w sferze trudnych projektów.

naród, ojczyzna, patriotyzm

KATECWŁM POLSKIEGO IKUBCKA.

— Q<lUc ty mknliNuy

— Iflęlsjr

— W iBktni

— XT piltkin) itoinL

— Ctami U niemili?

— Mt oJaijnMUł.

— Obom nkłijrtit?

— Krwi* I WUnił.

— C*jr pt koclum*'

W Bełza, Katechizm polskiego dziecka

Kluczowe pojęcia związane z poczuciem tożsamości narodowej społeczeństwa polskiego. W wypowiedziach o charakterze politycznym używanie ich było ograniczane przez > cenzurę, toteż, stosując > język ezopowy, zamiast „naród" pisano „ogół”, zamiast „ojczyzna" - „kraj". Pozytywiści mieli silnie rozwinięte poczucie przynależności do jednego narodu, mimo że podzielony on został przez zaborców i należat do trzech państw. Naród obejmował w ogólnej świadomości przede wszystkim ludność etnicznie polską, ale pozytywiści podkreślali też ideę przynależności do tego narodu (posługiwano się wtedy częściej pojęciem społeczeństwa) mniejszości narodowych, w tym przede wszystkim Żydów, stanowiących w miastach okoto 30% mieszkańców. Nie kwestionując ich prawa do odrębności religijnej, gospodarczej czy kulturalnej pozytywiści dążyli, często skutecznie, do ich asymilacji, łączenia interesów obu narodowości. Występowali równocześnie przeciwko wszelkim objawom antysemityzmu (> Żydzi w literaturze pozytywizmu). W konsekwencji wielu Żydów uczestniczyło aktywnie w rozwoju kultury polskiej; należeli do najpoważniejszych wydawców książek i czasopism. Pozytywiści wyzbyci więc byli ksenofobii i nacjonalizmu, zarazem występowali przeciw nihilistom, socjalistom i wszelkim internacjonalistom, podporządkowującym interesy narodu interesom klas społecznych. W imię dobra narodu gtosili solidaryzm klasowy, program równomiernego i w miarę bezkonfliktowego rozwoju różnych warstw społecznych. W ogóle wszelkie rewolucje traktowali jako przejaw patologii społecznej i chęć zburzenia wewnętrznej harmonii międzykla-sowej.

Mniejszą rolę odgrywała tak popularna w romantyzmie idea „małej ojczyzny", kraju rodzinnego. Anachroniczny już stawał się kult „gniazda rodzinnego", dworku szlacheckiego, szlachta bowiem, w tym większość pisarzy, utraciła majątki i przeniosła się do wielkich > miast tworząc tutejszą inteligencję. Najwięcej sentymentu wiązano właśnie z tą nową „matą ojczyzną"

Warszawą (> Bolesław Prus, ■ Wiktor Gornullckl), Krakowem (> Michał Bałucki) I Lwowom ( Jan I am) Iclnall/uoja „malej ojczyzny" widoczna jest wyraźniej w literaturze kresowo|, związanej terytorialnie z Wileńszczyzną i innymi regionami zaboru rosyjskiego, wcielonymi do cesarstwa. Warto przy okazji dodać, że większość majątków między Litwą i Żmudzią a Odessą - należała do Polaków (jednym z nich byl głośny malarz Henryk Siemiradzki). Owa idealizacja naznacza przede wszystkim twórczość > Elizy Orzeszkowej z > Nad Niemnem i > Chamem na czele, a także utwory Marii Rodziewiczówny (Dewajtis, Straszny dziadunio i inne), później Heleny Mniszkówny i innych autorów, aż do czasów rewolucji październikowej, która zniszczyła ostatecznie polskie ziemiaństwo (widzimy to w Pożodze Zofii Kossak-Szczuckiej i kilkunastu innych utworach okresu międzywojennego). Bardzo komplikowała się sytuacja w zaborze pruskim. Tutaj ludność miejscowa była wywłaszczana w ramach metodycznie prowadzonej akcji kolo-pizacyjnej w okresie Kulturkampfu i hakaty oraz poddana naciskom germa-nizacyjnym Prus. Agresywna działalność zaborcy wywołała jednak skutek odwrotny: konsolidację £il ludności polskiej, ruchy solidarnościowe, powstawanie instytucji samopomocowych. Co więcej - pod wpływem Wielkopolan nastąpiło polskie odrodzenie narodowe na Śląsku - w kraju dawno już utraconym. Do walki o prawa narodowości polskiej włączali się bardzo aktywnie najwięksi nasi pisarze, przede wszystkim > Henryk Sienkiewicz jako autor artykułów protestacyjnych, wzbudzających szeroki rezonans w Europie.

W swoistej sytuacji znajdowała się > Galicja, należąca do wielonarodowościowej monarchii austro-węgierskiej, Zgodnie z polityką państwa dążono do bezkonfliktowego współżycia wszystkich narodowości, i tak to na ogól wyglądało, niemniej jednak dochodziło czasem do pewnych napięć w związku ze wzrostem świadomości narodowej Ukraińców i ich aspiracjami polityczno-kulturowymi (motyw ten pojawia się m.in. w Wielkim świecie Capowic Lama).

Klęska > powstania styczniowego i masowe zsyłki w głąb Rosji doprowadziły do ostatecznej rezygnacji z idei narodowowyzwoleńczych. Podtrzymywali je już tylko „sybiracy" wracający z > zesłania, uczestnicy > salonów literackich > Jadwigi Luszcąewskiej-Deotymy czy Marii Unickiej. Żyli w atmosferze żałoby narodowej, kultywowali pamięć o poległych i męczennikach (postawę taką przyjęła też pani Andrzejowa z Nad Niemnem). Mtodzi otrząsali się z tej atmosfery, chcieli wyznaczyć sobie nowe, bardziej żywotne cele. Godzili się na postawy legalistyczne, niemniej jednak unikali współpracy z zaborcami. Celem pozytywistów byl gospodarczy i kulturalny rozwój kraju, dbałość o podniesienie stanu oświaty wśród ludu, o rozwój literatury, sztuki, prasy, teatru - instytucji „prywatnych", które nie podlegały rusyfikacji.

I rzeczywiście osiągnięcia na tym polu były ogromne: > Jan Matejko, Hen-