rozdział33

■ gfcseasE;.

zarazem empirycznymi, definicyjnymi i inferencyjnymi, tj. takie, które definiują w sposób częściowy syndromy, w skład których obok nich wchodzą zarówno inne zjawiska obserwowalne, jak też pewne zjawiska inferowane. Jeśli na podstawie odpowiedzi na test wnioskujemy, że ktoś jest „neurotykiem”, to wprawdzie wynik testu definiuje w sposób częściowy „neurotyczność”, ale włączamy go do treści syndromatycznego terminu „neurotyczność” tylko dlatego, iż koreluje się on z innymi stanami psychicznymi i zachowaniami, ważnymi ze względu na znaczenie tego terminu. W skład tego syndromu wchodzą wówczas zarówno pewne inne rodzaje zachowań (dla których określony wynik j testu jest wskaźnikiem empirycznym), jak też i zjawiska psychiczne będące ich j prżyczynami (dla których określony wynik testu jest wskaźnikiem inferencyjnym). j Wynik testu neurotyczności jest więc dla różnych elementów syndromu ncurotyczności bądź wskaźnikiem definicyjnym, bądź empirycznym, bądź inferencyjnym.

Przejdźmy z kolei do szerszego rozumienia terminu „wskaźnik”, przy którym nie wymaga się, aby oznaczał on zjawisko obserwowalne nawet w szerszym tego słowa znaczeniu, tj. rozumienia, przy którym wskaźnikiem może być również cecha ukryta, której istnienie zostało uprzednio stwierdzone za pomocą jakichś wskaźników inferen-cyjnych. Powiada się czasem, iż nietolerancja (pojmowana jako cecha psychiczna) jest z reguły wskaźnikiem nieuświadomionego lęku. Powiada się, że nadmierne uczucie miłości do ojca może być wskaźnikiem zrepresjonowanej nienawiści do niego. Powiada się wreszcie w pedagogice, iż właściwy system norm moralnych uznawanych przez kogoś jest wskaźnikiem tego, iż na człowieka tego działało dobre środowisko wychowawcze. W tych wszystkich przypadkach wskaźnik to coś, co - obserwowalne czy nie - pozwala stwierdzić, iż zaszło inne zdarzenie (w skład którego wskaźnik bądź wchodzi, bądź też nie). W stosunku do wskaźników nieobserwowalnych bezpośrednio zastosować można podział jedynie na wskaźniki definicyjne i rzeczowe.

' Widzimy więc, iż nie jest sprawą prostą zaliczenie wskaźnika do określonej kategorii. Aby jednak w ogóle było to możliwe — badacz musi wyraźnie uprzytomnić sobie znaczenie terminu, którym posługuje się w swych badaniach czy teoriach. Dopóki tego nie zrobi, nie jest w stanie (poza sytuacjami skrajnymi i przez to oczywistymi) powiedzieć, czy użyty przezeń wskaźnik należy definicyjnie do treści odpowiedniego pojęcia, czy też do niej na mocy definicji tego pojęcia nie należy i tym samym ma charakter pojęciowo zewnętrzny wobec obserwowanego zjawiska - połączony jest z nim więzią rzeczową.

12. Rodzaje zjawisk wykorzystywanych jako wskaźniki w badaniach socjologicznych

Nasuwa się pytanie, co może być wykorzystane jako wskaźnik zmiennej interesującej i socjologa, jakie zjawiska czy własności, zdarzenia czy stany rzeczy nadają się do tego celu.    ^!

Odpowiedź jest prosta: teoretycznie wszystko, ponieważ każda własność czy zdarzenie może wejść w skład definicji jakiegoś socjologicznego pojęcia, stając się zarazem definicyjnym wskaźnikiem odpowiedniego zjawiska, bądź też każda własność czy zdarzenie może być wykorzystane - na podstawie znanej badaczowi zależności łączącej

je z inną własnością czy zdarzeniem - jako jej wskaźnik rzeczowy. W praktyce badawczej mamy zrozumiałą skłonność do posługiwania się jako wskaźnikami zjawisk socjologicznych zjawiskami bardziej dostępnymi obserwacji, a zarazem podległymi stosunkowo niezawodnej interpretacji przez badacza: takimi, które łatwiej jest zaobserwować i właściwie zrozumieć niż inne. Ponadto w przypadku zainteresowania badacza ilościowym aspektem zjawisk będzie on miał skłonność do brania za wskaźniki takich zjawisk, które stosunkowo łatwo poddać obserwacji standaryzowanej lub wręcz „zmierzyć” w mniej lub bardziej rygorystycznym znaczeniu tego słowa. Jednakże mając świadomość tego, iż wszystko może być użyte jako wskaźnik - przyjrzyjmy się bardziej znanym rodzajom zjawisk, które częściej niż inne bywają wykorzystywane jako wskaźniki zmiennych socjologicznych.

Zacznijmy od zachowań. Zachowania ludzkie są doniosłą kategorią zjawisk interesujących socjologów bezpośrednio, ale warto pamiętać, iż rzadko interesują one badaczy jedynie w czysto fizykalnym przebiegu, tj. jako zmiany położenia i lokalizacji ciał ludzkich w czasie i przestrzeni. Z reguły są pojmowane ze „współczynnikiem humanistycznym”, tj. interesuje badacza zarazem przebieg fizykalny zachowań, jak też ,.znaczenie”, jakie określonemu zachowaniu przypisuje działający, oraz „znaczenie” przypisywane działaniu przez inne osoby, tworzące środowisko społeczne działającego. Badacz traktuje wówczas elementy obserwowane zachowania jako wskaźnik definicyjny (na mocy definicji częściowej) bardziej złożonego zespołu zjawisk, a zarazem jako wskaźnik infcrencyjny „ukrytych”, nieobserwowalnych elementów tego syndromu, tj. zespołu przeżyć, motywów, wyobrażeń, wartości itp. pojawiających się u działających, a czasem i u innych ludzi, z którymi działający wchodzą w interakcje. Jeśli z dwóch dość do siebie podobnych pod względem fizykalnym przebiegów zachowań badacz nazwie jeden „meczem bokserskim”, a drugi „bójką chuliganów” - to dlatego, iż inferuje on odmienne psychospołeczne znaczenie obu ciągów zachowań. Warunkiem poprawnych wniosków dotyczących psychospołecznych i kulturalnych znaczeń zachowań ludzkich (tj. poprawnych wnioskowań o ich funkcji jako wskaźników inferencyjnych zmiennych ukrytych, a w wyniku tego poprawnych definicji cząstkowych złożonych, obserwowałno--nieobserwowalnych syndromów) jest znajomość odpowiednich elementów kultury badanej zbiorowości, bogactwa jej norm i wyobrażeń, wzorów reagowania na pewne sytuacje, reguł zachowania się w pewnych rolach społecznych itp.

Zachowania bywają bardzo często traktowane jako wskaźniki empiryczne innych zachowań z nimi skorelowanych. Obserwując zachowania ludzi, którzy w warunkach eksperymentu zetknęli się z członkami obcej sobie grupy, wnioskujemy o tym, jak zazwyczaj zachowują się w sytuacji kontaktu międzygrupowego - czy mają tendencje do zachowań ctnocentryeznych, czy nic. Mówiąc najogólniej, traktując zachowania ludzkie jako wskaźniki empiryczne innych zachowań, zakładamy tym samym, iż ludzie zachowują się w sytuacjach podobnych w sposób na ogól zbliżony, a zachowania ludzkie pod różnymi względami „podobne” tworzą dość złożone syndromy, zespoły zachowań ze sobą skorelowanych, tak iż obserwując jeden z elementów syndromu lub też niewielki fragment z dłuższej serii zachowań, jesteśmy w stanie wyciągnąć stosunkowo zasadne wnioski o innych zachowaniach czy zbliżonych typach zachowań tych samych ludzi.

Pytanie, jak dalece reprezentatywne są pojedyncze zachowania dla dłuższych serii i