rozwojówka ćw ( 04 09 i 5 05 099

nych zabiegów; c) trwałość zmian, czyli brak tendencji do spontanicznego powrotu do poprzednich form zachowania; d) stopień ogólności zmian, czyli • liczba struktur i funkcji, które im podlegają (Thompson, Grusec, 1970).

W odniesieniu do struktury okresów sensytywnych John Nash (1978) zaproponował cztery parametry, a mianowicie: początek, koniec oraz czynniki endogenne i egzogenne, pod wpływem których następuje jakieś zdarzenie świadczące o dojrzewaniu organizmu albo zdarzenie zewnętrzne rozszerzające doświadczenie jednostki. J. Colombo (1981) dodał do nich system organis-miczny, na który oddziałują doświadczenia przeżyte w okresie sensytywnym. Mark H. Bornstein (1989) wyodrębnił 14 cech strukturalnych służących do pełnego opisu struktury każdego okresu sensytywnego na podstawie analizy obszernego materiału wyników badań prowadzonych nad różnymi gatunkami. Te istotne, wyróżniające i dające się operacyjnie zdefiniować cechy tworzą cztery następujące gnipy. Pierwsza ujmuje w zarysie czas i nasilenie krytycznych doświadczeń. Są to: przyporządkowanie do okresu rozwojowego (clevelop-mental clating), początek, koniec, czas trwania i krzywa przebiegu (asymptote). Druga grupa cech to mechanizmy zmian w okresie sensytywnym: doświadczenie, system i droga (pathway). Trzecia grupa cech dotyczy następstw okresu krytycznego i obejmuje zasoby oraz warunki ich uzyskania (outcome), a także trwałość skutków (duralion). Ostatnia, czwarta grupa cech strukturalnych obejmuje ewolucyjne i ontogenetyczne skale czasowe okresów krytycznych, a mianowicie ich zmienność i modyfikowalność.

Mimo enigmatycznego charakteru zjawiska okresów sensytywnych i krytycznych oraz trudności przyczynowo-skutkowej jego interpretacji należy - zdaniem Bornsteina - uporządkować dotychczasowe wyniki badań w tej dziedzi- : nie według uściślonych przez niego parametrów strukturalnych, a także dziedziny, jakiej to zjawisko dotyczy (np. sfery wzrokowej, ruchowej, interakcji społecznych itp.). Warto również stwierdzić, czy okresy sensytywne obejmują istotnie tylko wczesne stadia rozwoju, czy też - w pewnych domenach - nie i rozciągają się na cały bieg życia jednostki.

Po tych ogólnych uwagach przedstawimy kilka przykładów najbardziej ó znanych badań nad nabywaniem wczesnych doświadczeń i okresami seńśytyw-nymi.    _    :. .(

Zjawisko „imprinting zostało wykryte i opisane po raz pierwszy przeż ■ wybitnego biologa i etologa Konrada Lorenza w 1935 r. Zaobserwował on reakcję podążania za matką u małych piskląt wkrótce po wylęgu. Stwierdzi! też, że kaczęta podążają za „wabikiem” podstawionym przez eksperymentatora w miejsce matki. Inni badacze skonstruowali specjalny aparat, w którym model ptaka porusza się po kolistym torze. Zmieniając warunki eksperymentalne ustalali różne reakcje piskląt.

Stwierdzono, że reakcja podążania za modelem wytwarza się u ptaków zwykle w ciągu pierwszych 12-24 godzin po wylęgu, natomiast nieskuteczne jest zetknięcie się z wabikiem przed 12. i po upływie 28. godziny życia. Dla utrwalenia reakcji wystarczy 10-minutowy kontakt z modelem. Przywiązanie

70

l    %

do matki (lub jej zastępcy) było silne i trwale; raz wytworzona reakcja utrzymywała się nawet po kilkudziesięciu godzinach podczas eksperymentu kontrolnego (Hess, 1959; Hebb, 1969).

Wiele badań nad imprinting wykazało szeroki zasięg tego zjawiska. Można je było obserwować tak w warunkach naturalnych, jak i eksperymentalnych, i to nie tylko u ptaków, lecz u zwierząt znajdujących się na wyższych szczeblach ewolucyjnych, np. u owiec, psów i małp. Zdaniem niektórych badaczy nic nie stoi na przeszkodzie, aby przypisywać je także człowiekowi (Gray, 1958; Bowlby, 1958; Bornstein, 1989). Imprinting reprezentuje przypadek długotrwałego przywiązania społecznego, jakie dokonuje się w ciągu bardzo krótkiego czasu. Jeśli nie wystąpi ono w odpowiednim okresie, może to pociągnąć za sobą ujemne skutki, np. deprywację społeczną. Obserwowano ją zarówno u zwierząt (jagniąt, psów; por. Scott, 1962), jak i u dzieci.

Znane są eksperymenty H. F. Harlowa (1965) przeprowadzane w ośrodku Wisconsin w Stanach Zjednoczonych. Małe małpki makaki, izolowane od matek, lgnęły do miękkiej i przytulnej „matki z materiału”, będącej źródłem przyjemnych wrażeń dotykowych, a unikały „matek drucianych”, nawet wówczas, kiedy były one wyposażone w uchwyty na butelki z mlekiem. W obecności włochatych matek małpki nie obawiały się eksplorować nieznanych przedmiotów. Skutki rozłąki były najbardziej dotkliwe, gdy trwała ona ponad 3 miesiące i przypadała na wiek od 6 do 12 miesiąca życia.

Pozbawienie małego dziecka opieki macierzyńskiej z przyczyn losowych może stać się źródłem nieodwracalnych zaburzeń w rozwoju fizycznym i psy- ‘ chicznym. Już Zygmunt Freud zwrócił uwagę na rolę okresu niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa w rozwoju osobowości. Wzory przejęte wówczas od rodziców oraz stosunek matki i ojca do dziecka stają się prototypami późniejszych zachowań i postaw jednostki wobec innych ludzi.

Wiele badań dotyczyło skutków wczesnej rozłąki z matką oraz instytucjonalizacji, czyli umieszczenia dziecka w zakładzie opieki społecznej, w grupie rówieśników osieroconych czasowo lub trwale¹⁰.

Pionierskie prace R.A. Spitza (1946), opisujące fazy depresji u dzieci chowanych od 3. miesiąca życia w przytułku w Meksyku, sprowokowały badacy do głębszej analizy nasLępstw braku lub zerwania więzi emocjonalnych z matką. Wyniki nie były całkiem jednoznaczne, zwłaszcza w odniesieniu do odległych skutków izolacji od matki. Jeśli dzieci adoptowano dostatecznie wcześnie lub umieszczano je w rodzinie zastępczej, następstwa urazów nie były tak dramatyczne, jak wtedy, gdy dziecko przebywało dłużej w zakładzie opiekuńczym, i to w warunkach nie sprzyjających zaspokajaniu jego potrzeb.

¹⁰ Przegląd bogatej literatury z tej dziedziny można znaleźć m.in. w polskich pracach: M. Przełącznikową Podstawy rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży, wyd. 2. (1978); I. Bielicka, H. Olechnowicz O chorobie sierocej małego dziecka (1966); S. Lis Proces socjalizacji dziecka iv środowisku pozarodzinnym (1992). Por. też M.H. Bornstein, J.S. Bruner Interaction in haman developmenl (1989).

71