S5004041

392 Marcin Rudnicki

392 Marcin Rudnicki

Ryc. 1. Pełczyskn - lokalizacja stanowisk archeologicznych: 1 - stanowisko Błonie; 2 - stanowisko Strugi; 3 - stanowisko Pod figurą; 4 - cmentarzysko; 5 - miejsce znalezienia monety. Skala 1:12 500

cyjnymi metodami archeologicznymi. Poszukiwania prowadzono wyłącznie w obrębie warstwy ornej. a pozyskane zabytki lokalizowane były trójwymiarowo przy zastosowaniu współrzędnych siatki kwadratów sytuacyjnego układu państwowego „ 1965".

Chociaż za największy sukces badań powierzchniowych uznać należy odkrycie cmentarzyska¹ położonego kilkaset metrów od osady, to wyniki badań prowadzonych w jej obrębie okazały się ogromnie interesujące i to zarówno ze względu na charakter znalezisk, jak i samą ich lokalizację. Niewątpliwie, najciekawszym znaleziskiem spośród 32 przedmiotów metalowych pozyskanych w trakcie badań powierzchniowych na terenie osady jest złota moneta celtycka, która odkryta została na pld. stoku doliny, w dość znacznej odległości od rozpoznanych wykopaliskowo części stanowiska. Co ciekawe, oznacza to również spory dystans od tzw. stanowiska Strugi czyli rejonu, w którym - sądząc po wynikach dotychczasowych prac wykopaliskowych i nagromadzeniu materiału zabytkowego na powierzchni - koncentrowało się osadnictwo w okresie lateńskim. Warto również dodać, że w rejonie znalezienia monety nie natrafiono na żadne inne zabytki metalowe, nie stwierdzono również obecności fragmentów ceramiki na powierzchni.

Moneta odkryta w Pelczyskach kształtem przypomina głęboką miseczkę, zarysem zbliżoną do owalu o wymiarach 12,5 na 8,7 mm. Wykonana została ze stopu złota o barwie jasnożółtej, a jej waga wynosi 0,840 g. Stosunkowo dobry stan zachowania numizmatu umożliwia zarówno odczytanie rysunku stempla, jak i odtworzenie szeregu szczegółów związanych z technologią jego wykonania. Opisywana moneta wybita została I jednostronnie, co oznacza, że przedstawienia ze stempla znajdują się tylko na stronie wklęsłej (rewers), natomiast strona wypukła (awers) jest gładka, pomijając nierówności powstałe w wyniku zastosowanej techniki menniczej (negatywy przedstawień z rewersu). Nieregularna forma monety pozwala stwierdzić, że stempel, którym została wybita, przypominał zapewne okrągły w przekroju, wypukło zakończony pręt o średnicy ok. 9,5 mm. W efekcie, znaczna część powierzchni krążka menniczego znalazła się poza jego zasięgiem. Gładka powierzchnia blachy na tej właśnie części zabytku dowodzi, że etapem poprzedzającym wybicie monety było przygotowanie krążka, polegające na rozklepaniu odlewu z formy (zapewne glinianej).

Przedstawienie widoczne na rewersie jest równie trudne do opisania, co i do interpretacji.

Ryc. 2. Złota moneta celtycka z Pelczysk. Skala 2:1

Jego część centralną tworzą dwa podłużne, wygięte łukowato zgrubienia, skierowane wypukłymi krawędziami do siebie. Jedno z nich przypomina nieco półksiężyc z jednym końcem ukształtowanym spiczasto, a drugim lekko zaokrąglonym (?) i zakończonym - jak się wydaje - dwoma występami Drugie zgrubienie stanowi jednolitą całość jedynie na krótkim odcinku: rozwidlone na jednym końcu, mniej więcej w połowie długości ulega rozdzieleniu na dwie odnogi. Odnoga usytuowana bliżej krawędzi monety składa się z dwóch elementów rozdzielonych płytką bruzdą, biegnącą wzdłuż przez całą jej długość. Przedłużenie podwójnej odnogi widoczne jest na daszko-watci części monety, która w zasadzie znalazła się poza zasięgiem stempla. Jest to efekt uderzenia stemplem nachylonym pod nieodpowiednim kątem, które spowodowało rozciągnięcie przykra-wędnego elementu rysunku. Pomiędzy opisywanym zgrubieniem, a krawędzią monety, wewnątrz tworzonego przez nic luku znajdują się trzy kropki o średnicy ok. 1 mm każda. Tło stanowi dla nich starszy rysunek analogicznego przedstawienia. Decentrycznc usytuowanie względem siebie kropek ze „starszego" i „młodszego" przedstawienia spowodowało charakterystyczny efekt „zdwojenia" rysunku. Jednocześnie, rysunek łukowatych zgrubień tworzących motyw główny przedstawienia na rewersie jest mało wyraźny, a ich krawędzie są słabo wyodrębnione z tła. Usytuowanie kropek względem siebie wyklucza możliwość wybicia monety poprzez dwukrotne uderzenie stempla. Uwzględniając powyższe obserwacje stwierdzić można, że moneta z Pełczysk wybita została przy użyciu zużytego stempla, który przynajmniej raz byt odnawiany. Co warte podkreślenia, zabiegowi temu poddano wyłącznie motyw trzech kropek co sugeruje, że miał on jakieś szczególne znaczenie w porównaniu z pozostałymi elementami przedstawienia.

Uwzględniając wielkość, wagę i kruszec, z jakiego wykonana została opisywana tu moneta, nic budzi żadnych wątpliwości określenie jej jako 1/8 statera i powiązanie z kręgiem mcnnictwa celtyckiego plemienia Bojów.^{2 3} Z tego kręgu nie są jednak znane monety o analogicznym bądź zbliżonym rysunku stempla. Pod tym względem jedyny wyjątek stanowi moneta odkryta przypadkowo w okolicy Sieradza (Adamkiewicz 2000). Pod wieloma względami bardzo przypomina ona omawiany zabytek z Pełczysk, jednak jako znalezisko luźne nie wnosi żadnych przesłanek, umożliwiających określenie jego chronologii i proweniencji. Dlatego też, w niniejszym opracowaniu posłużono się rozbudowaną analizą jego cech metrologicznych i stylistycznych w konfrontacji z kontekstem archeologicznym samego znaleziska.

ANALIZA CECH METROLOGICZNYCH

Ogromną wagę w badaniach nad złotymi monetami celtyckimi mają wyniki analiz metalograficznych, które dostarczają przesłanek co do pochodzenia i jakości kruszcu użytego do ich wybicia. Tego rodzaju analizy rozpowszechniły się wraz z rozwojem nowoczesnych metod spek-troć hem icznych, których stosowanie nie jest związane ze zniszczeniem badanego przedmiotu. W niektórych krajach analizy prowadzone przy użyciu tego typu metod stanowią obecnie nieodzowny element badań nad numizmatyką celtycką (Hartmann, Nau 1976; Hartmann 1985; Voutc 1985; Kolmkova, Minarovićova 1999). W przypadku unikatów takich jak moneu z Pełczysk, wnioski płynące z porównania składu chemicznego poszczególnych numizmatów z kręgu mennictwa bojskiego stanowią ważną wskazówkę natury chronologicznej.

Dzięki bezinteresownej pomocy osób⁴ z różnych instytucji opisywana tu moneu poddana zosuła kompleksowym badaniom meulograficznym, których wyniki po zesuwieniu prowadzą do bardzo interesujących wniosków natury metodycznej. W celu ustalenia składu chemicznego stopu złou, z jakiego wykonana zosuła moneta z Pełczysk, poddano ją czterem analizom spektralnym, z których każda wykonana zosuła w innej placówce badawczej. Przeprowadzenie uk dużej liczby analiz wynikało początkowo z chęci zweryfikowania wstępnie poczynionych ustaleń, później zaś z konieczności wyjaśnienia różnic zaobserwowanych pomiędzy wynikami poszczególnych pomiarów. Wszystkie cztery analizy wykonane zostały przy zastosowaniu tej samej metody fluorcsccncji rentgenowskiej (RFA), lecz ze względu na różnice w konstrukcji zastosowanej apa-

1

j Na podstawie znalezisk z terenu cmentarzyska, na które składa się 185 fragmentów ceramiki (w tym fragment późnolateóskiego naczynia malowanego) i 38 przedmiotów metalowych stwierdzić można, że nekropolia użytkowana była przez ludność kultury przeworskiej co najmniej od tazy M (Ar ł| młodszego okresu przed rzymskiego do młodszego okresu rzymskiego włącznie.

2

   W kwestii trójpodziału staterów bujakach pot. Cmelin 1965, s. 53-59.

3

   W kwestii przeglądu tych metod por. Moncani. Marcinek 1997, a. 127-135.

4

³ W cym miejscu pragnę złożyć serdeczne podziękowania mgr Elżbiecie Pswliduei, di Jolancie Waailewakiei, a w szczególności państwu Beacie i (cnemu Ostachowiczom oraz inż. Wiesławowi Zołkuwt za okazane mi pomoc i życzliwość.