S5004048

402 Marcin Rudnicki

bojskiego na obszarze Czech i Moraw (okres C). Za słusznością tej hipotezy przemawiają nic tylko przedstawione przez tego badacza dane dotyczące cech metrologicznych drobnych nominałów serii AA-VI i AA-VII, ale także ustalenia odnośnie odpowiadających im emisji pełnych staterów serii 13-15 (Castelin 1965, s. 189-212, tabl. III, IV). Porównanie ciężaru opisywanej monety z analogicznymi okazami odkrytymi na oppidum Surę Hradisko, jak również waga staterów serii C-14 i C-1S , sugerują w dodatku, że nic jest to najmłodsza z emisji lego okresu. W naszym przypadku wątpliwości budzić może ewentualnie stosunkowo niska zawartość kruszcu, jednak tu możliwości porównawcze są mocno ograniczone. Decyduje o tym zarówno niezadowalający stan publikacji analiz spektrochcmicznych monet bojskich, jak i szereg przed stawionych wcześniej zastrzeżeń, które mogą budzić wyniki tego typu pomiarów. Pomimo stosunkowo niskiej próby złota, jakość (objętość) i skład stopu monety z Pełczysk odpowiadają kryteriom charakterystycznym dla okresu C w świetle usuleń A. Hartmanna. Wreszcie wspomnieć należy o nawiązaniach stylistycznych łączących ją ewidentnie z analogicznymi monetami bitymi w tym właśnie okresie na terenie Czech i Moraw. Chodzi tu przede wszystkim o motyw kropek, ale także o charakter pozostałych przedsuwień, który - pomimo różnic - utrzymany jest w podobnym nurcie stylistycznym.

Powyższe ustalenia jedynie w ograniczonym zakresie sunowią wskazówkę co do określenia daty emisji naszego numizmatu w ujęciu chronologii absolutnej. Współczesne poglądy na datowanie mennictwa bojskiego znacznie odbiegają od ustaleń K. Castelina, a zarazem wciąż dalekie są od doskonałości, przede wszystkim ze względu na niedostateczny postęp w zakresie publikacji nowych znalezisk (por. Kolnikova 1998a, s. 25). Dodatkowy problem stanowi tu wspomniane wcześniej znaczne zróżnicowanie wagowe drobnych nominałów złotych z najmłodszych emisji czesko-morawskich, które utrudnia powiązanie opisywanej monety z odpowiadającymi jej chronologicznie typami pełnych staterów. Do tego rodzaju emisji, obok 1/8 statera z wyobrażeniami łuku lub trójkąta z promieniami i kropkami, zaliczyć można także monety 1/3 statera z przedstawieniami w postaci dwóch guzków, które występują obok motywów kresek i zygzaków (Paulsen 405-485) lub samodzielnie (Paulsen 486-488). Zdaniem E. Kolnik-ovej (1998a, s. 23-24), na podstawie znalezisk z Moraw - głównie ze Starego Hradiska, gdzie były wybijane - emisje te datować należy na 2. poł. II w. przed Chr. Podobną chronologię przypisuje ona znaleziskom staterów z trudnymi do sprecyzowania przedstawieniami guzów i zagłębień (Paulsen 269-301), niekiedy z wyobrażeniem muszli (Paulsen 302-356) z tego oppidum, których waga zamyka się w przedziale 7,46-7,16 g. Według przytoczonej opinii, młodszym typem monet są su tery z gwiaździstym wyobrażeniem (ręka?) i kulką (lub czworobocznym zagłębieniem) na awersie oraz muszlowatym motywem na rewersie (Paulsen 357-399), które emitowane były od przełomu II i I w. przed Chr. Należy przy tym wspomnieć, że zarówno wśród surszego, jak i młodszego z przywołanych typów suterów zdarzają się egzemplarze o wadze zbliżonej (a w drugim przypadku nawet niższej) od ciężaru statera obrachunkowego, wyliczonego dla monety z Pełczysk (por. Kolnikovd 1998a, s. 26). Uwzględniając powyższe usUlenia, za najbardziej prawdopodobną datę jej emisji przyjąć można koniec II lub ewentualnie (jednak nie później niż) początek 1 w. przed Chr. W chwili obecnej uzyskanie większej precyzji datowania zabytku me wydaje się możliwe.

Ustalenia dotyczące chronologii omawianego znaleziska zdaje się potwierdzać kontekst archeologiczny osadnictwa lateńskiego w Pełczyskacb. )ak już wspomniano, chronologia II fazy obejmuje starszy odcinek LT Dl. Już sama możliwość powiązania formalnego niektórych (nielicznych wprawdzie) znalezisk naczyń z ceramiką charakterystyczną dla VI horyzontu osadnictwa lateńskiego na Morawach (Mcduna 1980, s. 145 i n.) przemawia za utrzymaniem wcześniejszych konuktów z celtyckim „zapleczem'' w tym okresie. Potwierdzeniem tych kontaktów jest znalezisko fibuli typu Nauhcim, które wskazuje dodatkowo, że powiązania handlowe mieszkańców Pełczysk sięgały ośrodków oppidalnych (Starć Hradisko?). Z dużym prawdopodobieństwem można zakładać, że jednym z przedmiotów obrotu handlowego były wówczas złote monety emitowane w oppidach, które mogły sunowić impuls dla lokalnej produkcji menniczej. W świetle przedstawionych wyżej uwag dotyczących przemian kulturowych, jakie objęły osadę w Pełczys-

^łsWigi suterów aenj C-14 wynosi około 6,76 g, a staterów C-15 około 6,54 g (Castelin 1965, s. 14-lSj idem 1976, | 2621

kach pod koniec fazy LT Dl, powiązanie omawianego znaleziska z kontekstem III fazy wydaje się znacznie mniej prawdopodobne (chociaż nie można gp wykluczyć).

Na zakończenie, nieco uwagi poświęcić należy konfrontacji poczynionych wyżej ustaleń z danymi, dotyczącymi lokalnego mennictwa celtyckiego w Malopolsce Zachodniej. W chwili obecnej znanych jest 7 monet o nominale statera, które można traktować jako lokalne emisje, określane wspólnym mianem typu krakowskiego (Castelin 1976, s. 260-268; Woźniak 1984, s. 30 i n.; Morawiec ki 1986, s. 117-118; Kaczanowski 1996). Pod względem rysunku stempla, wagi i zawartości złota (a zatem i barwy) sta tery „krakowskie" stanowią grupę tak niejednorodną, że określanie ich mianem wspólnego typu traktować należy raczej jako swoistą konwencję. Obok monet z przewagą złota w stopie, których waga zamyka się w przedziale 6,72-5,63 g (uwzględniając wszystkie egzemplarze 7,423-5,63 g), znalazły się tu egzemplarze z elektronu bądź też określane jako srebrne (Castelin 1976, s. 265; Morawiecki 1986, s. 118; Kaczanowski 1996, s. 129). Chronologia całej grupy od momentu wyróżnienia nowego typu budziła pewne kontrowersje, K. Castelin wiązał ją z okresem menniczym C, natomiast Z. Woźniak z okresem D (Castelin 1976, s. 260-268; Woźniak 1977, s. 244_; 1978, s. 110-111; 1984, s. 30_; Morawiecki 1986, s. 117-118). Należy przy tym dodać, że wbrew poglądom Z. Woźniaka (1986, s. 74-75) nic ma wystarczających podstaw, aby do lokalnych emisji małopolskich zaliczyć 1/8 statera z Cieszyna (Kietlińska, Hildt 1951; Castelin 1976, s. 260), a zwłaszcza znalezisko tego samego nominału z okolic Krakowa, które opublikował T. Zebrawski (1857, s. 620-621, tabl. 1).

Bezpośrednim dowodem istnienia lokalnego mennictwa celtyckiego w Malopolsce Zachodniej są znaleziska glinianych form do odlewania krążków menniczych. Znaleziska tego typu znane są obecnie z trzech osad: Krakowa-Mogiły iHachulska-Ledwos 1976; Hachulska-Ledwos, Woźniak 1976; Woźniak 1977; Wirska - Par achomak 1981), Zakrzewa [Mycielska 1981; Wirska-Parachoniak 1981) oraz nic publikowane z Krakowa-Pleszowa (Kaczanowski 1996, s. 128). Chronologię obiektu nr 2 z Zakrzowa, z którego pochodzi jedno ze wzmiankowanych znalezisk, wiązać należy najprawdopodobniej z II fazą grupy tynieckiej, natomiast datowanie obiektu 187/54 z Krakowa-Mogiły, który dostarczył fragmenty dwóch foremek pewnie odnosić można do HI fazy jej rozwoju (Wożniak 1986, s. 72-75). Nie ulega wątpliwości, że zarówno foremka z Zakrzowa. jak i te z Mogiły, w których stwierdzono obecność elektronu²⁶, służyły do odlewania krążków monet o nominale 1/8 statera.

Uwzględniając dotychczasowy zasób wiedz)' o mennictwie celtyckim w Malopolsce Zachód-niej stwierdzić można, że moneta odkryta w Pełczyskach jest pierwszym, pewnym przykładem lokalnej emisji z tego obszaru o nominale mniejszym od statera. Wraz ze znaleziskiem foremki z Zakrzowa stanowi ona potwierdzenie stosunkowo wczesnej metryki początków działalności menniczej zamieszkujących tu Celtów. Na obecnym etapie badań powiązanie jej, z którymkolwiek ze staterów typu krakowskiego mc wydaje się możliwe. Niewątpliwie jednak, na tle monet tego typu jest to zabytek bardzo wczesny. Jedynie sta ter z Krakowa-Grzegórzek, którego ciężar jest taki sam jak waga statera obrachunkowego obliczona dla naszego numizmatu (6,72 g) można zaliczyć do emisji o zbliżonej chronologii.

Na zakończenie podkreślić należy, że warunkiem dalszego postępu nad menniawem celtyckim w Malopolsce Zachodniej jest me tylko przyrost nowych znalezisk, ale także poddanie badaniom spektrochemicznym monet odkrytych do tej pory.

LITERATURA

Adamkiewicz P.

2000 Moneta celtycka z okolic Sieradza. „Magazyn Numizmatyczny' 29, s. 56-57.

Castelin K.

1965    Die Goldpragung der Kcltea in den bóhtniscben Lćndern, Graz.

1966    Z keltskćho mincovniho udobf na Marave, [w:J Sbomik 1 numismauckćbo symposia 1964, Brno, a. 16-23.

1976 Keherunuz.cn tu Schletien. AuFzaB 20-21, s. 221-277.

1965 Kelńsche Munzen Katalog dat łanmhMg dat Schwazeńschea Lmndmtmmanmi ZOrnah, 1-2. ZAnck.

Hachulska-Ledwos R.

1976 Cohyckta fonty do odlewoma krążków menniczych z Iw. y.u-t. znaleziona w Połaci, WN 20. a. 3, a. 180-163.

¹⁴ 50% złota, 49% srebra oraz niewielkie ilości ■«-<*» i cynku (HanbuMea-Ledwn^ Wozniak 1976, Wozniak j