S5008451

60

dzika (ryc. 2/10) z Luncani. Jest to klasyczny zabytek celtycki — żaden okaz tego rodzaju nie jest znany poza terenami zajętymi przez ten lud^11S. Innym zabytkiem ostatnio odkrytym, który może się łączyć ze sztuką celtycką, jest kamienna, bardzo prymitywna rzeźba głowy ludzkiej z Prundul Birgaului. Nie posiada ona jednak cech, które pozwalałyby w sposób pewny przyjąć tę klasyfikację.

W wyniku zarysowanego skrótowo przeglądu materiałów i węzłowych zagadnień dotyczących siedmiogrodzkiej grupy kultury lateńskiej można sformułować kilka generalnych ustaleń. Grupa ta powstała w ciągu fazy B, okresu lateńskiego w rezultacie przybycia z zachodu ludności celtyckiej. Między najstarszymi materiałami lateńskimi z Siedmiogrodu a najmłodszymi zespołami występującej tu poprzednio siedmiogrodzkiej grupy tzw. kultury scytyjskiej istnieje luka czasowa. Porównując najstarsze zabytki lateńskie z Siedmiogrodu ze znaleziskami z obszarów sąsiednich można stwierdzić, że formy wyraźnie starsze występują w zachodnich Węgrzech^{1 2}. Powstanie zaś grupy kultury lateńskiej znad górnej i środkowej Cisy oraz z Siedmiogrodu było mniej więcej współczesne. Nie wykluczone więc, że zasiedlenie wszystkich tych trzech regionów było wynikiem jednej akcji kolonizacyjnej Celtów, a tereny nad-cisańskie nie musiały być punktem etapowym ich wędrówki do Siedmiogrodu, choć niektóre przesłanki zdają się na to wskazywać ¹¹⁵.

W fazie początkowej zasób form zabytków nie wykazuje wyraźniej-szych odrębności lokalnych w porównaniu do innych terenów kultury lateńskiej, choć już w swym wczesnym stadium kultura lateńska z Siedmiogrodu różni się zdecydowaną dominacją ciałopalenia w obrządku pogrzebowym. Specyfika Siedmiogrodu w tej dziedzinie nie jest wynikiem oddziaływań miejscowego substratu przedceltyckiego. Stopniowo coraz większa liczba form reprezentuje typy regionalne — charakterystyczne dla wschodniej prowincji kultury lateńskiej, a także uwydatnia się odrębność Siedmiogrodu w ramach tej prowincji. Najwięcej rysów wspól-

nych łączy Siedmiogród z grupą kultury lateńskiej znad górnej Cisy, co może być odbiciem istnienia bliższych powiązań politycznych ludności celtyckiej z obu obszarów. Możliwe także, iż inwazja Celtów do Siedmiogrodu dokonała się wzdłuż Samoszy (z rejonu górnej Cisy), a nie doliną Maruszy. W każdym jednak razie nie znajduje potwierdzenia hipoteza o istnieniu 2 fal najazdu celtyckiego — wcześniejszej z LT B, idącej wzdłuż Maruszy, i młodszej przybyłej z północy¹¹⁹.

Kultura lateńska trwała w Siedmiogrodzie w LT C_Jt niektóre zabytki sugerują nawet możliwość przetrwania jej do fazy LT C*, ale takie datowanie jej zaniku nie posiada wystarczająco pewnego uzasadnienia. Z późną fazą kultury lateńskiej, a nie z kulturą dacką, moim zdaniem, należy łączyć siedmiogrodzkie osady zawierające ceramikę typu kultury lateńskiej z LT C. Trzeba zaznaczyć, że być może zasięg kultury lateńskiej w południowym Siedmiogrodzie uległ w LT C zmniejszeniu, w niektórych peryferyjnych rejonach (np. nad Alutą) występują bowiem tylko starsze jej formy, a brak środkowolateńskich.

Istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia kwestii chronologii i przebiegu wydarzeń, które spowodowały zanik kultury lateńskiej w Siedmiogrodzie, posiada data pojawienia się tu kultury dackiej, a ściślej data objęcia przez tę kulturę jego centralnych obszarów w dorzeczach Samoszy i Maruszy, zajmowanych poprzednio przez kulturę lateńską¹¹⁷. Pewne światło na te kwestie może rzucić analiza zabytków typu kultury lateńskiej znanych z zespołów kultury dackiej, którym w związku z tym poświęcimy nieco miejsca. Większość tych zabytków reprezentuje typy nie znane z zespołów siedmiogrodzkiej grupy kultury lateńskiej. Są to zapewne importy z dalej na zachód położonych ziem zajętych także w LT D przez kulturę lateńską. Można tu wymienić znaleziska ceramiki malowanej odmienne od dackich naczyń malowanych^I18. Mniej pewnie łączą się

¹¹⁶    Hipotezę tego rodzaju przedstawi! swego czasu I. Nestor (1937-1940. s. 179 n.; 1941-1944).

¹¹⁷    W ujęciu I. H. Crlęana (1969a, s. 341) kultura dacka występowała na terenie Siedmiogrodu już od VI w. p.n.e., przechodząc kolejne fazy rozwojowe (od protodackiej do klasycznej). Podstawą tego wniosku jest wydzielenie przez I. H. Cr i? a na z zespołów tzw. siedmiogrodzkiej grupy kultury scytyjskiej, a następnie z zespołów kultury lateńskiej, form ceramiki pokrewnych typom znanym ze stanowisk kultury getyjśkiej na Nizinie Wołoskiej. Jest to typ postępowania badawczego z metodycznego punktu widzenia niesłuszny. Na obecnym etapie badań bezsporne jest występowanie w Siedmiogrodzie klasycznej (późnolateńskiej) fazy kultury dackiej, a prawdopodobne fazy przedklasycznej (z LT C), być może ograniczonej terytorialnie (do części Siedmiogrodu) i czasowo (do LT Cj7).

¹¹⁸ Por. I. H. Cri $ a n I966a. Fragmenty naczyń malowanych, przypuszczał nie ³

1

   Wiele znalezisk tego typu zestawił J. Filip (1956, ryc. 91).

2

   Por. I. Hunyady 1942, tabL XVIII 1-5, XIX 1-3, XXIV 1-3.

^m Obecność niektórych elementów kulturowych w Siedmiogrodzie łatwiej byłoby wytłumaczyć, gdyby przyjąć przebywanie przez pewien czas nad Cisą późniejszych celtyckich mieszkańców Siedmiogrodu. Tak więc występowanie w grobach większej liczby naczyń wydaje się być dziedzictwem zwyczajów pogrzebowych grupy Szentes-Vekerzug (por. M. Parducz 1954). Znajdujemy w niej też analogie do toczonych dzbanków z jednym uchem i większości form naczyń lepionych. Co zaś najważniejsze, w grupie Szentes-Vekerzug stosowano dość często ciałopalenie, a zajmująca górne dorzecze Cisy kultura kusztanowicka rygorystycznie przestrzegała kremacji zmarłych. Wchłonięcie przez Celtów siedmiogrodzkich liczniejszego substratu kusztanowickiego i grupy Szentes-Vekerzug najlepiej tłumaczyłoby główne rysy specyfiki siedmiogrodzkiej grupy kultury lateńskiej.

3

Zetea.