S7303086

436

BRAK SENSU

Myśl ta odbija się echem w prowokacyjnym komentarzu Tomasza Manna .W całym procesie powstawania życia z materii nieorganicznej to o człowieka ostatecznie chodziło. Wraz z nim zaczyna się wielki eksperyment, którego niepowodzenie byłoby niepowodzeniem samego stworzenia... Prawda to czy nie, człowiekowi dobrze zrobi, jeśli będzie się zachowywał tak, jakby to była prawda"²³.

Myśl Manna, że „to o człowieka ostatecznie chodziło" stanowi jądro twór

czego systemu sensu zbudowanego przez Pierre'a Teilharda de Chardin, dwudziestowiecznego teologa, który w swojej wybitnej książce Fenomen człmmekir'¹ sformułował koncepcję syntezy ewolucyjnej. W prawie „kontrolowanej komplek-syfikacji" Teilhard de Chardin stawia tezę kosmicznej koherencji: że mianowicie żyde jest jednością, że cały świat żywy jest jednym gigantycznym organizmem’^B, który w z góry przesądzonym kierunku wkracza w proces ewolucyjny. Cała ewolucja jest zatem procesem ortogenetycznym i, tak jak czynniki działające w obrębie pojedynczego rozwijającego się organizmu określają ostateczny wynik jego rozwoju, tak z góry określone czynniki wpływają na ostateczny wyruk procesu ewolucji kosmicznej - procesu, którego przeznaczeniem jest zakończyć się istotą ludzką w absolutnym stanie miłośd i jedności duchowej.

W systemie Teilharda de Chardin każdy człowiek odgrywa pewną rolę we wspólnym przedsięwzięć u i jest obdarzony osobistym poczudem sensu: „Choć jedynie niewielki ułamek tych, którzy próbują się wspiąć na wyżyny ludzkich osiągnięć, dociera w pobliże szczytu, jest konieczne, by było wielu wspinaczy. Inaczej może się zdarzyć, że nikt nie osiągnie szczytu. Krocie zapomnianych jednostek, które zaginęły gdzieś w historii, nie żyły na darmo, pod warunkiem, że oni też podejmowali wysiłek wspinaczki"²⁶. Istnieje więc wspólne dla wszystkich wejśde do królestwa nadludzkiego. „Bramy przyszłośd [...] może osiągnąć tylko posuwanie się wszystkich ludzi razem kierunku, w którym wszyscy razem mogą się zjednoczyć i dopełnić w duchowej odnowie Ziemi"²⁷.

Świecki sens osobisty

Sens osobisty wobec braku sensu kosmicznego. Ludziom przynosi nadzwyczajną ulgę wiara w istnienie jakiegoś nadrzędnego, spójnego wzorca życia i w to, że każda jednostka ma w tym wzorcu konkretną rolę do odegrania. Ma się wówczas nie tylko cel i rolę, lecz również zbiór wskazówek co do tego, jak żyć. Jeszcze mniej

Przekonanie, te świat jest pojedynczym organizmem, panowało w wielu kulturach plerwol-nych i aż do szesnastego wieku przeważało w Europie Zachodniej. Taki schemat kosmicznego sensu dostarczał solidnego, użytecznego poczucia sensu ziemskiego, każdy człowiek bowiem od uradzenia był uczony, że fest częścią większej całości i musi żyć tak, by temu mega-organizmowi służyć W efek-

■■BiH    P»<■ • £»*£ yHKgS

y Własnym stosunku złem zowie,/ jest i musi być dobrem w ogólne) osnowie".

BRAK SENSU

437

więcej trzysta lat temu kosmiczne światopoglądy religijne przeważały w świede zachodnim. Od tego okresu wszakże ucierpiały bardzo pod naporem zarówno rozkwitającej postawy naukowej, jak i zapoczątkowanego przez Kanta podważania istnienia ustalonej, obiektywnej rzeczywistości. Im bardziej podawano w wątpliwość istnienie czegokolwiek poza człowiekiem - czy to bytu nadprzyrodzonego, czy jakiegoś innego abstrakcyjnego absolutu - tym trudniej było człowiekowi przyjmować kosmiczny system sensu.

Systemu sensu nie sposób jednak się wyrzec, nie wstawiając na jego miejsce jakiegoś substytutu. Możemy zrezygnować z odpowiedzi na pytanie .Dlaczego żyjemy?", ale niełatwo odłożyć na półkę kwestię .Jak mamy żyć?". Współcześni ludzie świeccy stoją przed zadaniem znalezienie kierunku w życiu, gdy drogi nie wskazuje im żaden drogowskaz. Jak mamy konstruować własny sens - sens dostatecznie solidny, by oprzeć na nim nasze życie?

Sens w absurdalnym świede: Camus i Sartre. Niech mi będzie wolno zacząć od przeglądu myśli Alberta Camus i Jean-Paula Sartre'a - dwóch ważnych myślicieli, którzy pomogli zapędzić nas w ślepy zaułek dwudziestowiecznego braku sensu. Jak radzą sobie z pytaniem o sens życia?

Camus używał słowa „absurd" na określenie podstawowej pozycji człowieka w świede - losu transcendentnej, poszukującej sensu istoty, która musi żyć w świede sensu pozbawionym. Twierdził że jesteśmy stworzeniami moralnymi, które się domagają, by świat dostarczył im podstawy dla sądów moralnych - to znaczy systemu znaczeń obejmującego plan wartośd. Świat wszakże niczego takiego nam nie dostarcza: jest wobec nas całkowicie obojętny. Tb napięcie między aspiracjami człowieka a obojętnośdą świata nazwał Camus „absurdalną" kondycją ludzką²⁸.

Co zatem mamy zrobić? Czy nie ma żadnych wskazówek? Żadnych wartości? Nic słusznego ani niesłusznego? Dobrego ani złego? Jeśli nie ma absoiu-tow, to nic nie jest ważniejsze od czegokolwiek innego i wszystko jest obojętne. ^ powieściach śmierć szczęśliwa¹* i Obcy® Camus przedstawił jednostki żyjące ^ stanie nihilizmu wartości. Meursault w Obcym istnieje poza światem moralni#. Raz po raz powtarza „Wszystko mi jedno". Uczestniczy w pogrzebie matki, kopuluje, pracuje i zabija Araba na plaży zawsze w tym samym stanie dogłębnej °k°jętności.

Wcześniej, w eseju Mit Syzyfa, Camus badał napięcie między swoim nihi-żnnem a własnymi wymogami etycznymi i stopniowo zaczął wykuwać nową ^tocką, opartą na idei humanizmu wizję osobistego sensu życia oraz wypływają. ^ ^z tej wizji zbiór wskazówek, jak żyć. Zgodnie z jego nową wizją możemy skon-^ńiować nowy sens życia, gdy docenimy nasze„noce rozpaczy”, zmierzymy się °tohłanią bezsensu i przyjmiemy postawę heroicznego nihilizmu. Istota ludzki _w ^Ważal Camus - może osiągnąć pełną swoją rangę jedynie żyjąc z godnością °bliczu absurdu. Obojętność świata może przekroczyć, buntując się - dumnie