SAM05 resized

błażliwe spojrzenie epika, dla którego zło jest niejako naturalnym, konieeanym elementem danego historycznie porządku, posiada swe miejsce i wymiary w określonej proporcji do całości — okazuje się w tych warunkach nie do przyjęcia, staje się reliktem przeszłości.

Pośrednią w pewnym sensie pozycję na tak wytyczonym obszarze zajmuje naturalizm. O ile pytania mają, przynajmniej teoretycznie, wymiar uniwersalny, o tyle poznawczo uprzywilejowana pozycja podmiotu wywodzi się z innej tradycji myślowej. Można to nawet określić jako swoiste pęknięcie wewnętrzne, nieuchronną antynomię całego prądu. Charakterystyczne zresztą, że u czołowych przedstawicieli, zwłaszcza u Zoli i Maupassanta, istnienie cechy pierwszej jest — mimo obecności drugiej — niewątpliwe, uniwersalnie szeroki zakres pytań określa w znacznym stopniu całość artystycznej kreacji, natomiast podrzędni przedstawiciele kierunku (np. Zapolska) przedstawiają już często panopticum, obraz zwyrodnień kreślony z poczuciem wyższości entomologa.

Pełną konsekwencję i najdoskonalsze wcielenie znajduje ów punkt widzenia u Dostojewskiego. Nawet w przypadku, gdzie przedmiotem analizy jest bezpośrednio środowisko przestępcze — we „Wspomnieniach z domu umarłych” — kierunek poszukiwań i wnioski wykraczają zawsze poza granice społecznie określonej grupy czy po prostu szczególnej jednostki. „Psychologia zbrodni” i „psychika zbrodniarza” to jednocześnie nie jakieś odrębne fenomeny, lecz jeden z terenów, na których autor „Biesów” prowadzi swą „eksplorację zła”, będącą poszukiwaniem ogólnej prawdy o człowieku i życiu społecznym. Ostatecznej odpowiedzi na pytanie o motywację czynów nikczemnych nie ma i tutaj, i w innych, nie zawsze tak skrajnych .przypadkach. Ale ta właśnie negatywna odpowiedź, burząca racjonali-

stycane złudzenia, jest z historycznej perspektywy największą rewelacją.

„Wspomnienia z domu umarłych" dają jednak coś więcej niż analizę zbrodni jednostkowych. Nie tylko głęboka refleksja psychologiczna, której przedmiotem są osoby katorżmików i czyny przez nich popełnione, ale i opis samej katorgi jako mechanizmu przemocy i represji jest tematem tej książki. Ryszard Przybylski pisał na ten temat: „Uwaga narratora »Domu umarłych« o pozbawieniu prawa do samotności i sam obraz katorgi mówił wyraźnie, że obóz kamy jest instytucją obliczoną na stopniową dezindywidualizację człowieka, na śmierć jego osobowości. Dostojewski nie omieszkał zaznaczyć, że ostre wybuchy pokazowego pijaństwa wśród katorżników, fantastyczne manifestacje próżności lub samowoli, mające na celu niekiedy nawet nieświadomą obronę własnej osobowości — były w gruncie rzeczy żałosne i skazane na klęskę. Dziewiętnastowieczna katorga była co prawda mechanizmem niezbyt jeszcze doskonałym. Dawała wszakże rezultaty wcale znakomite. (...) Toteż nic dziwnego, że wielu współczesnych nam prozaików, od T. Borowskiego i J. Andrzejewskiego do B. Pastemaka i A. Sołżenicyna, dając świadectwo przeżytym dziejom, pisało jakby ciąg dalszy obozowych obserwacji Dostojewskiego” ⁶.

Lecz również i to, co w konkretnej postaci wiąże się z jednym czynem przestępczym, ze świadomością jednego człowieka czy wąskiej grupy — frapuje często Dostojewskiego jako rozsadnik zła w skali masowej, jako ideologia, która wreszcie znajdzie potężne instytucje zdolne wcielać je w czyn. Tym bardziej jeśli dokonać przekładu i związać owe idee z realnym ruchem umysłowym czasów Dostojewskiego. Od „rachunku Raskolnikowa” — pierwszego kroku świadomości burzącej barierę, za którą wszystko, co rozumne, a ro-

245